Hoe kies je voor gezonde groei in de verdichtende stad? Amstelveen is een gezonde stad waar bewoners gemiddeld ouder worden dan het landelijke gemiddelde (in 2019 83,4 jaar ten opzichte van het landelijke gemiddelde van 81,8). Tegelijkertijd zijn er gezondheidsverschillen tussen wijken en doelgroepen en zorgt de strategische ligging nabij Schiphol en belangrijke verkeersaders voor gezondheidsuitdagingen. Om de gezondheid van haar inwoners te behouden en te versterken stelde de gemeente samen met de stad een Visie Gezonde Leefomgeving op. Welke lessen werden opgedaan bij de totstandkoming van de visie voor beleidsmakers?
De plekken waar we wonen, werken, opgroeien en oud worden hebben invloed op onze kwaliteit van leven. Dit besef is weer helemaal terug bij landelijke en lokale beleidsmakers. Niet voor niets heeft het thema gezondheid een belangrijke positie gekregen in de Omgevingswet. De Omgevingswet dwingt overheden om met een integrale aanpak aan gezondheidsvraagstukken te werken, waarin verschillende perspectieven en belangen van inwoners worden afgewogen. Waar het verbeteren van gezondheid altijd sterk vanuit een zorgperspectief werd ingestoken, groeit het bewustzijn dat er verbinding nodig is tussen welzijn, wonen, onderwijs en de inrichting van onze leefomgeving (Raad Volksgezondheid en Samenleving, 2020). Niet in de laatste plaats om groeiende gezondheidsverschillen een halt toe te roepen.
De gemeente Amstelveen stelde daarom haar eigen visie op de gezonde leefomgeving op, met inbreng van kinderen, jongeren en volwassenen uit de stad. De visie geldt als bouwsteen voor de Amstelveense Omgevingsvisie Ontwikkeling in Balans (gemeente Amstelveen, 2023). Tijdens dit proces leerden we belangrijke lessen over gezondheid in stedelijke ontwikkeling, wensen en behoeften van inwoners en samenwerking tussen sociale en fysieke beleidsdomeinen. Deze lessen delen we graag met professionals die zich bezighouden met de gezonde leefomgeving. De visie is te raadplegen via bestuurlijke informatie op de website van de gemeente Amstelveen.
Totstandkoming visie
Amstelveen groeit en trekt volgens prognose tot 2050 20% nieuwe inwoners aan. De stad ligt ingeklemd tussen Amsterdam, het Amsterdamse Bos en landelijk gebied. De groei wordt binnenstedelijk opgevangen. Dit legt (extra) druk op de beschikbare ruimte. Ontwikkeling in balans is de kernopgave voor de Amstelveense Omgevingsvisie.
De gezonde leefomgeving is één van de hoofd ruimtelijke opgaven in de Amstelveense Omgevingsvisie. In lijn met de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid 2020 – 2024 en het landelijke Gezond en Actief Leven Akkoord wil Amstelveen gezondheid een vast onderdeel maken van de belangenafwegingen in ruimtelijk beleid. De eerste stap daarvoor is een Visie Gezonde Leefomgeving, waarin staat beschreven wat de uitdagingen zijn en waar de gemeente gericht op wil inzetten om een gezonde leefomgeving te bieden aan alle Amstelveners.
De Amstelveense visie op de gezonde leefomgeving kent drie opgaven die de basis van de visie vormen: gezondheidsverschillen tussen wijken en doelgroepen verkleinen, bescherming tegen ongezonde omgevingsinvloeden (luchtkwaliteit, geluidsoverlast en klimaatverandering) en het preventief stimuleren van een gezonde leefstijl door ontmoeting en beweging.
In Amstelveen werd vanuit de gedachte van de Omgevingswet vanaf het begin een brede projectgroep samengesteld met beleidsambtenaren uit verschillende beleidsdomeinen en programma’s. Het opstellen van de visie werd omarmd als methode om langdurig te investeren in meer samenwerking tussen beide beleidsdomeinen. Gezondheid moest een brugfunctie gaan vormen tussen het sociale en fysieke domein. Om hierin te investeren werd de visie geïntroduceerd met een inspiratiesessie gezonde leefomgeving. Experts op het gebied van groene steden (Jolanda Maas, Vrije Universiteit Amsterdam), biodiversiteit en micro-organismen (Marco van Es, Bac2Nature), gezond voedselaanbod (Jaap Seidell, Vrije Universiteit Amsterdam) en gezonde woonvormen (Sabine Verkroost, ZorgSaamWonen) verzorgden een inspirerende middag voor de gemeentelijke organisatie. De belangrijkste boodschap van deze inspiratiesessie: nieuwe trends en ontwikkelingen op het gebied van gezondheid (zoals het groeiend aantal oudere bewoners, de behoefte aan buiten bewegen en ontmoeten en de binnenstedelijke druk door verdichting) brengen opgaven met zich mee die niet meer alleen via ruimtelijke ingrepen of zorgondersteuning zijn te realiseren. Samenwerking en inzet op meerdere terreinen tegelijkertijd is nodig.
Beleidsambtenaren gingen voor deze visie ook naar buiten toe om in gesprek te gaan met bewoners over wensen, zorgen en behoeften in de gezonde leefomgeving. Ruim 1.200 inwoners dachten mee over de visie tijdens straatgesprekken bij wijkcentra, een jongerenenquête via Instagram en het participatieplatform denkmee.Amstelveen.nl. Verschillende doelgroepen werden vertegenwoordigd tijdens gesprekken met de gemeentelijke werkgroep Inclusie Amstelveen, verschillende zorginstanties en de kinderraad Amstelveen.
Beleids- en uitvoeringskeuzes
De Amstelveense Visie Gezonde Leefomgeving onderscheidt doelgroepen, wijken en onderwerpen die extra aandacht behoeven. Dit heeft geleid tot acht speerpunten die dienen als leidraad en ambitie voor alle ontwikkelingen in de stad. Deze speerpunten gaan over beweging, groen, milieu, toegankelijkheid, ondersteuning en samenwerking en laten zien waar ontwikkelingen zoals bouwprojecten, gebiedsontwikkeling, herinrichting en (buurt)initiatieven aan moeten bijdragen. Vaak zijn er meerdere wegen mogelijk om tot gezonde keuzes te komen. In een inspiratiegids zijn de mogelijkheden aan de hand van tien thema’s uitgewerkt om de juiste ontwerp-, beleid- en bestuurlijke keuzes te maken.
Mobiliteit vraagt om de juiste keuzes in de gezonde leefomgeving (foto: Charlotte Bogaert)
Geleerde lessen
Naast een inhoudelijke visie op de gezonde leefomgeving heeft het proces vijf lessen opgeleverd voor andere gemeenten die aan de slag willen met een visie op de gezonde leefomgeving.
Les 1. Brede blik
De eerste les uit het Amstelveense proces is dat een brede blik op gezondheid nodig is om het onderwerp toepasbaar te maken te maken voor zowel de sociale als fysieke beleidsdomeinen. De Amstelveense visie omarmt het begrip positieve gezondheid, zoals weergegeven in onderstaande visualisatie. Het gaat niet alleen om zichtbare fysieke gezondheid, maar ook over aspecten als mentale gezondheid, kwaliteit van leven, meedoen, zingeving en het dagelijks functioneren van inwoners (Huber, 2021). Gezondheid van inwoners verbeteren gaat dan ook niet alleen over het beschermen tegen ongezonde invloeden (geluid, luchtverontreiniging, hittestress, wateroverlast en verkeersveiligheid), maar ook over het bevorderen van gezondheid door het stimuleren en faciliteren van beweging, ontmoeting, sport en spel, toegankelijkheid en bereikbaarheid van voorzieningen (zie figuur 1).
Figuur 1. Een brede blik op gezondheid (Bron: INBO)
Deze brede blik geeft ook de ruimte om op vele manieren met inwoners in gesprek te gaan over de gezonde leefomgeving. Zo bleek verkeersveiligheid een belangrijke reden om kinderen wel of niet alleen buiten te laten spelen, is het aanbod in de meeste speeltuinen alleen op de allerjongste kinderen gericht en hebben ouderen naast een bankje langs looproutes vooral ook een plekken en activiteiten in de buurt nodig om actief te blijven.
Les 2. Verdiep je in doelgroepen en buurten
Diverse doelgroepen en buurten kampen met eigen gezondheidsuitdagingen. Onder ouderen en jongvolwassenen is er sprake van een toenemende druk op mentale gezondheid door stress-, angstgevoelens en eenzaamheid. Jongeren (vooral jonge meiden), MBO leerlingen en ouderen halen gemiddeld minder vaak de dagelijkse beweegnorm. Inwoners met een lager opleidingsniveau of inkomen hebben vaker een ongezonde leefstijl. Deze groepen verdienen extra aandacht en ondersteuning in de gezonde leefomgeving. Een buurtgerichte aanpak is daarvoor nodig om gezondheidsachterstanden te verminderen. In Amstelveen zijn er buurten met extra gezondheidsuitdagingen door een concentratie van bovenstaande doelgroepen, vaak in combinatie met een fysieke inrichting die onvoldoende bijdraagt aan een gezonde leefstijl. In figuur 2 zijn de kenmerken per buurt weergegeven.
Figuur 2. Gezondheidsuitdagingen verschillen per buurt (bron: INBO)
Wijkcentra zijn belangrijke plekken voor alle Amstelveense buurten (foto: Charlotte Bogaert)
Les 3. Eigen invloedsfeer
De aanwezigheid van Schiphol en de A9 – die dwars door de stad loopt – maakt Amstelveen bereikbaar en voor veel inwoners een aantrekkelijke plek om te wonen en werken. Tegelijkertijd brengt deze infrastructuur gezondheidsuitdagingen met zich mee, zoals geluidsoverlast en verminderde luchtkwaliteit. De mogelijkheden om bewoners te beschermen tegen de negatieve invloeden zijn voor de gemeente beperkt. Die invloed ligt voornamelijk op regionaal- en Rijksniveau. Amstelveen is daar – samen met buurtgemeenten – actief om zich hard te maken voor de gezondheidsbescherming van de eigen inwoners.
In de visie op de gezonde leefomgeving hebben we geleerd om vooral te richten op de thema’s waar de gemeente zelf lokaal het verschil kan maken. Bestuurlijk bestond deze behoefte al vanaf het begin, maar ook in gesprekken met inwoners bleek daar draagvlak voor te zijn. Bewoners zijn betrokken bij met name het Schiphol-dossier, maar zien ook dat er in de gezonde leefomgeving vooral kansen bestaan om andere aspecten van gezondheid te verbeteren. In de Amstelveense visie is daarom vooral ingezet op samenwerking met andere overheidsinstanties om te voldoen aan wettelijke eisen en normen met betrekking tot luchtkwaliteit, waterkwaliteit en geluidsniveaus.
De A9 brengt bereikbaarheid maar ook gezondheidsuitdagingen (foto: Charlotte Bogaert)
Les 4. Kansen koppelen
We leerden dat werken aan de gezonde leefomgeving ook winst op andere thema’s oplevert. Op het gebied van mobiliteit werkt Amstelveen aan een mobiliteitstransitie naar meer schone en ruimte-efficiënte mobiliteit. De fietser en voetganger winnen daardoor aan prioriteit. Deze transitie sluit één op één aan op de doelen van de gezonde leefomgeving om dagelijkse beweging te stimuleren door gezonde vervoersmogelijkheden. Hetzelfde geldt voor de brede transitie naar groene en klimaatadaptieve steden. Amstelveen heeft veel groen aan de randen van de stad, maar is in de kern relatief versteend. Het vergroenen en klimaatadaptiever inrichten van de openbare ruimte brengt ook kansen met zich mee voor de gezonde leefomgeving. Een groene leefomgeving verlaagt stress en stimuleert gezonde keuzes zoals lopen, fietsen en buiten spelen door de positieve associatie met groen.
Het Amsterdamse Bos is een plek voor verblijf en beweging (foto: Charlotte Bogaert)
Les 5. Toegankelijkheid afwegen
Samenhang vraagt ook om afwegingen. De Omgevingswet vraagt om visies, programma’s en verordeningen waarin belangen en doelen integraal zijn afgewogen. In de Amstelveense visie kwam deze belangenafweging met name naar voren op het thema toegankelijkheid. Om gezondheidsverschillen te verkleinen is maximale toegankelijkheid het uitgangspunt. Dit vraagt om obstakelvrije stoepen, voorzieningen en verblijfsplekken die voor iedereen bereikbaar en toegankelijk zijn. Maximale toegankelijkheid staat in sommige situaties echter op gespannen voet met thema’s zoals vergroening. Groene en natuurlijke speelplekken stimuleren divers gebruik en dragen bij aan natuur en klimaat, maar zijn vaak ook minder toegankelijk voor gebruikers met een fysieke handicap. In de werkgroep Inclusie hebben we deze afwegingen uitgebreid besproken met de mensen waar het over gaat. Uit die gesprekken kwamen aandachtspunten voor de inrichting van de leefomgeving, maar vooral een behoefte om het gesprek aan te gaan over keuzes en afwegingen uit te leggen.
Toegankelijk OV is een kwaliteit van de gezonde leefomgeving (foto: Charlotte Bogaert)
Resultaat
De Amstelveense visie op de gezonde leefomgeving maakt het mogelijk om gezondheid een vast onderdeel te maken van de belangenafweging in de ruimtelijke ontwikkeling van de stad. Volgens de werkwijze van de Omgevingswet hebben het ruimtelijke en sociale beleidsdomein samen naar de samenhang tussen verschillende onderwerpen gekeken en in gesprek met de stad en partners verschillende perspectieven en belangen bij elkaar gebracht. Het proces heeft geleid tot een integrale en actiegerichte visie op de gezonde leefomgeving, voor ontwerp-, beleids- en bestuurlijke keuzes. Een goede basis voor gezamenlijke uitvoering, waarin Amstelveen voor de uitdaging staat om de juiste gezonde balans te bewaken in de ontwikkeling van de stad.
Dit artikel is onderdeel van de themareeks Gezonde leefomgeving
Randy Bloeme (randy.bloeme@inbo.com) is omgevingspsycholoog en zit zich in voor gezonde verstedelijking. Randy werkt als adviseur Stedelijke Ontwikkeling bij INBO aan visies, beleid en ontwerp voor de gezonde stad.
0 reacties