Archeologie als olie in de projectmachine

Archeologie kan een project hinderen of juist ondersteunen. In het eerste geval is het zand in de motor, in het tweede geval olie in de machine. Door archeologie vroegtijdig en op een integrale manier in een project te betrekken, kan archeologie positief bijdragen aan de communicatie over een project en de weerstand voor een initiatief verminderen. Zorgvuldige omgang met archeologische waarden voorkomt stagnatie en versterkt het draagvlak voor het project. Bij het dijkversterkingsproject van de Markermeerdijken is vanaf het begin van de planfase archeologie als conditionerend aspect meegenomen. Archeologie heeft hier kennis over de ontwikkeling van de dijk ingebracht. Zowel voor het project als voor de omgeving.

Archeologisch onderzoek is van groot belang bij complexe civieltechnische projecten, zoals de bouw van ondergrondse parkeergarages, binnenstedelijke herontwikkelingen en dijkversterkingen. Dit soort projecten hebben een forse impact op de omgeving en het idee bestaat soms dat onverwachte archeologische vondsten vertraging kunnen opleveren. Vaak blijkt echter dat archeologie kan bijdragen aan positieve communicatie over een project en zo het proces juist kan versnellen. Het blijkt daarom essentieel dat archeologie vroegtijdig in de planfase van projecten wordt meegenomen om te voorkomen dat er lastige keuzes gemaakt moeten worden tussen waardevolle archeologische informatie en de voortgang van het project.

Archeologie in civieltechnisch complexe projecten

Dit artikel gaat dieper in op de raakvlakken tussen archeologie en civiele techniek bij de uitvoering van complexe civieltechnische projecten en over de manier waarop dat georganiseerd wordt (Belford & Bouwmeester, 2020). Archeologie maakt deel uit van de zogenaamde conditionering, een term die wordt gebruikt voor het uitvoeren van voorbereidende processen voordat een project van start kan gaan. We bespreken de technische en praktische aspecten hiervan aan de hand van een actueel voorbeeld: de versterking van de Markermeerdijken in Noord-Holland door de Alliantie Markermeerdijken.

Afbeelding 1: De dijkversterking van de Markermeerdijken in volle gang (bron: AMMD)

It takes two to tango

Zeker bij civieltechnische projecten is het van belang om archeologie op het juiste moment van het planproces in te passen. Het is belangrijk om rekening te houden met mogelijke archeologische resten bij de voorbereiding, ontwikkeling en uitvoering, vooral als het gaat om complexe projecten waarbij archeologisch onderzoek niet in een vroeg stadium kan worden uitgevoerd. Archeologen bepalen waar en wanneer het archeologisch onderzoek het beste kan worden ingepast in het planproces. Zo wordt voorkomen dat tijdens de bouw onverwachte archeologische vondsten worden gedaan die vertraging en extra kosten met zich meebrengen.

Bij het bepalen van het juiste moment voor archeologisch onderzoek moeten niet alleen de archeologische randvoorwaarden, de civieltechnische mogelijkheden en haalbaarheid worden meegewogen. In sommige gevallen kan het archeologisch onderzoek het beste in een vroeg stadium worden uitgevoerd, terwijl in andere gevallen juist gewacht moet worden tot aan andere conditionerende voorwaarden is voldaan, zoals de handhaving van de stabiliteit en waterveiligheid bij een dijkversterkingsproject. Het is daarom belangrijk dat archeologen en civieltechnische experts nauw samenwerken om de beste aanpak te bepalen en oog hebben voor elkaars posities. 

Afbeelding 2: Het archeologisch onderzoek op de waterbodem bij Etersheim (bron: ADC Maritiem)

Bijvoorbeeld bij de aanleg van een damwandkuip. Het kan dan nodig zijn om archeologie aan te tasten om de verankering van damwanden te realiseren, terwijl juist dankzij de damwanden ook de diepere ondergrond archeologisch onderzocht kan worden. In zo’n geval moeten archeologen het niveau waarin mogelijk archeologische resten aangetroffen kunnen worden en het belang dat ze daaraan hechten, zo nauwkeurig mogelijk voor het voetlicht brengen. Om dit soort technische uitdagingen aan te gaan, moeten archeologen nauw samenwerken met civieltechnische ingenieurs zodat het archeologisch onderzoek op een veilige en optimale manier wordt uitgevoerd. Er zal een vertaalslag moeten worden gemaakt vanuit archeologie naar allerlei civieltechnische ontwerpdocumenten. 

Naast de technische uitdagingen zijn er praktische uitdagingen, bijvoorbeeld het werken onder tijdsdruk. Civieltechnisch complexe projecten hebben vaak een lange doorlooptijd met strakke deadlines. Niet in iedere fase van een project zal evenveel raakvlakken hebben met archeologie. Door het werk goed voor te bereiden, het werk met elkaar door te spreken en in het proces korte communicatielijnen te hanteren, kan voorkomen worden dat het archeologisch onderzoek de voortgang van het project vertraagt. Archeologen kunnen daardoor efficiënter te werk gaan en er kunnen snel beslissingen worden genomen over de vervolgstappen. Het is essentieel dat men elkaar op de hoogte houdt van eventuele wijzigingen in de planning, zodat het proces zo optimaal mogelijk verloopt.

Afbeelding 3: Multibeam (sonar) opname van een verspoelde veendijk op de waterbodem bij Uitdam. Datering: 1300. (bron: Periplus Archeomare).

De dijkversterking van de Markermeerdijken 

De Alliantie Markermeerdijken versterkt ruim 33 kilometer dijk tussen Hoorn en Amsterdam. De Markermeerdijken beschermen 1,2 miljoen Noord-Hollanders en een economische waarde van 25 miljard euro. Een groot deel van de Markermeerdijken is provinciaal monument. Dit project is een goed voorbeeld van het raakvlak tussen civiele techniek en archeologie, zowel op de landbodem als op de waterbodem (Bartels & Van Sprew,  2014). Het project omvat diverse archeologische waarden, variërend van de historische opbouw van de dijk, verdwenen bebouwing op het land en in het water, tot scheepswrakken in het Markermeer.

Er zijn tal van werkzaamheden waarbij archeologisch onderzoek naar de land- en waterbodem een rol speelt bij de dijkversterking van de Markermeerdijken. Tijdens de voorbereiding van het project is de waterbodem volledig onderzocht met behulp van sidescan sonar (Van den Brenk, & van Lil, 2016). Hierbij zijn 51 mogelijke archeologische locaties ontdekt, die vervolgens zijn onderzocht door middel van duikinspecties (Waldus en Muis, 2017). Bij zeven van deze locaties blijkt het om goed geconserveerde scheepswrakken te gaan. Vier wrakken zijn geïntegreerd in het ontwerp door middel van ontwerpaanpassingen, zodat ze op hun plaats konden blijven. Voor de overige drie wrakken was inpassing niet mogelijk en deze zijn opgegraven met onderwater archeologisch onderzoek. Daarnaast heeft onderzoek plaatsgevonden naar een oude dijk op de waterbodem bij Uitdam. Uit dit onderzoek blijkt dat deze dijk rond 1300 ongeveer honderd meter oostelijker lag dan de huidige dijk. Nadat deze dijk was doorgebroken, is er meer landinwaarts een nieuwe dijk aangelegd, wat de huidige dijk is geworden (Van den Brenk & Oudhof,  2018).

Een ander voorbeeld is het onderzoek naar het verdronken dorp Etersheim. Dit dorp bevond zich in de Middeleeuwen verder naar het oosten en is inclusief de kerk verzwolgen door de Zuiderzee. In 2014 werd hier onder water een zandstenen grafkist uit de 12^de eeuw gevonden. Archeologisch onderzoek op de waterbodem en de landbodem rond Etersheim heeft inzicht gegeven in de manier waarop de nederzetting ten onder is gegaan. Het is mogelijk dat een deel van het verdwenen dorp nog onder het huidige dijklichaam ligt. Zodra de waterveiligheid gegarandeerd kan worden, zal ook dit deel worden onderzocht.

Een derde voorbeeld van archeologisch onderzoek is het profielsleuvenonderzoek dat doorlopend plaatsvindt in het dijklichaam van de Markermeerdijk. Op acht verschillende locaties documenteren archeologen een volledige dwarsdoorsnede van de dijk. Op sommige plaatsen moest het onderzoek naar de opbouw van de dijk worden uitgevoerd in een bouwkuip met damwanden, terwijl op andere locaties open ontgraving mogelijk was. Hierbij is het waarborgen van de waterveiligheid altijd de belangrijkste voorwaarde. De Markermeerdijk is een provinciaal monument en heeft door de eeuwen heen veel veranderingen ondergaan. In de 13^de eeuw is de dijk begonnen als lage plaggendijk, met veel voorland. Door stormen en maaivelddaling verdween het voorland echter steeds meer. De dijk kwam dichter bij het water te liggen. Om die reden moest de dijk opgehoogd en verbreed worden. Eerst beschermden men de dijk tegen dijkafslag met zeewier en houten palen, vanaf het midden van de 18^de eeuw met noordse stenen. Deze verschillende fasen zijn zichtbaar in de opbouw van de dijk (Bartels, 2016). Op één van de locaties, in Warder, is tijdens het aanleggen van een profielsleuf tot ieders verassing een vrijwel complete bakstenen sluis uit de 18^de eeuw ontdekt. De sluis stond aangetekend op een oude kaart, maar het vermoeden was dat de sluis bij eerdere dijkwerkzaamheden was weggehaald. Het archeologisch onderzoek werd in goed overleg uitgevoerd, inclusief een goed bezochte open dag. 

Binnendijks werden bewoningssporen aangetroffen. Zo zijn ten zuiden van Uitdam de resten van een boerderij uit de 16^de eeuw opgegraven. Hoewel de opgegraven locatie buiten het huidige dorp lag, bevond het onderzoeksgebied zich in de 16^de eeuw nog midden in het toenmalige dorp. Vermoedelijk is Uitdam tijdens de economische bloei in de 16^de eeuw sterk gegroeid. Echter, daarna is het dorp in omvang ongeveer de helft kleiner geworden, mogelijk als gevolg van de veepest in de vroege 18^de eeuw.

Afbeelding 4: Profielsleuf gedocumenteerd in de bouwkuip van gemaal Westerkogge (bron: Archeologie West Friesland).

Archeologie als projectambassadeur  

Archeologisch onderzoek kan een positieve invloed hebben op het draagvlak voor het bouwproject onder de lokale bevolking. Door hen te laten zien dat zorgvuldig wordt omgegaan met de archeologische waarde van de regio, kan het vertrouwen in het project worden vergroot en kan weerstand tegen het bouwproject worden verminderd. De vaste rubriek over archeologie in de nieuwsbrief van de Markermeerdijken (“Een dijk van een vondst”) wordt positief gewaardeerd door de lezers. 

Uit een onderzoeksenquête onder omwonenden langs de Markermeerdijken is naar voren gekomen dat men het archeologisch onderzoek en de hierbij ontdekte verhalen als zeer waardevol waardeert. Om deze verhalen over de archeologie van de Markermeerdijken te kunnen delen met de omgeving, worden niet alleen informatiefolders en open dagen georganiseerd, maar is in Etersheim het archeologisch minimuseum ‘de Waterwolf’ gerealiseerd. Op het diepste punt van Noord Holland heeft de Alliantie Markermeerdijken samen met de provincie Noord-Holland, de gemeente Edam-Volendam en de Stichting Etersheimerbraak dit tijdelijk museum gerealiseerd. Hierin worden archeologische vondsten die worden gedaan langs de dijk, als eerste worden getoond. Kortom, archeologisch onderzoek bij civieltechnisch complexe projecten is niet alleen een uitdaging, maar het levert ook waardevolle inzichten op in de geschiedenis van de regio waarin de werkzaamheden plaats vinden. 

Samen kom je verder

De samenwerking tussen archeologen en civieltechnische ingenieurs zorgt ervoor dat het archeologisch onderzoek rondom de Markermeerdijken op een (water)veilige en efficiënte manier wordt uitgevoerd. Het dijkversterkingsproject biedt archeologen de kans om in de binnenkant van de dijk te kijken, iets wat anders vanwege de waterveiligheid niet mogelijk zou zijn. Deze samenwerking leidt tot een veilige en efficiënte manier van werken, waarbij een balans wordt gevonden tussen archeologisch onderzoek en voortgang van het bouwproject. Het is daarbij van belang om rekening te houden met het feit dat na de veldwerkfase van een archeologisch onderzoek nog een traject van uitwerking en rapportage volgt. De doorlooptijd daarvan kan oplopen tot maximaal twee jaar na afronding van de veldwerkfase. Dat wil zeggen dat ook na de realisatiefase een projectorganisatie aandacht moet hebben voor archeologie.  

Tot slot, archeologisch onderzoek is niet alleen van belang voor het behoud van cultureel erfgoed en het vergroten van kennis over de geschiedenis, maar ook voor het begrijpen van actuele maatschappelijke vraagstukken. Archeologisch onderzoek draagt bijvoorbeeld bij aan het begrijpen van hoe bepaalde gebieden zijn ontstaan en hoe ze zijn veranderd door de tijd heen. Dit is van belang voor het begrijpen van huidige uitdagingen, zoals klimaatverandering, migratie, en het ontwikkelen van duurzame oplossingen voor de toekomst.

Afbeelding 5: Profielsleuf met restanten van een sluis bij Warder (bron: Archeologie West Friesland).

Dit artikel is onderdeel van de Themareeks Erfgoed en Archeologie in de ruimtelijke ordening.

Author profile

Jan-Willem Oudhof

Jan-Willem Oudhof is sinds 2016 werkzaam als directievoerder archeologie bij de Alliantie Markermeerdijken. Hij is directeur, senior archeoloog bij Buro de Brug.