Publieke ruimtes zoals parken of pleinen kunnen verschillende functies vervullen voor verschillende doelgroepen. Elkaar ontmoeten, samen afspreken, vertier op evenementen, een ommetje maken of een moment van rust vinden in de hectiek van de stad of een druk leven. Met behulp van de TESS methode, een vorm van etnografisch onderzoek, onderzocht het lectoraat Urban Innovation van hogeschool Windesheim hoe de Esplanade wordt ervaren door Almeerders en welke functies dit plein vervult voor de bewoners van Almere. Om zo de waarde van deze plekken te kunnen duiden.
Almere groeit de komende jaren door naar de vijfde stad van Nederland, van de huidige 226.500 naar zo’n 350.000 inwoners (Gemeente Almere, 2023). Voor Almere is begrip over het gebruik van publieke ruimtes hoogst relevant vanwege de geplande verdichting van het centrum met 10.000 tot 15.000 woningen. In de ‘Ontwikkelvisie Natuurkrachtig Hart van de Stad 2040’ (2024) wordt het belang van de openbare ruimte in Almere bekrachtigd door te pleiten voor een toekomstbestendige inrichting en beheer die uitnodigt tot het gebruik door en verblijf van verschillende doelgroepen (Almere 2.0, 2024). Dat vraagt om grip op de vraag wat publieke ruimtes bijdragen aan sociale ontmoetingen. En wat voor betekenis hebben ze voor Almeerders?
Stedelijke professionals worstelen met het vinden van een goede balans tussen verdichten en het creëren van een gezonde leefomgeving (Kleinhans & Pen, 2022). Er is zowel nood aan wonen en werken, als behoefte aan ruimte om te ontmoeten, bewegen en zijn. Publieke ruimtes voorzien in die behoefte en kunnen daarmee bijdragen aan creativiteit, gezondheid, biodiversiteit en op die manier stedelijke veerkracht bevorderen (Low, 2023). Brock & Uyterlinde (2023) omschrijven publieke familiariteit als ‘een vorm van vertrouwdheid die voortkomt uit vluchtige, herhaalde ontmoetingen in de woonomgeving.’ Hun onderzoek wijst uit dat (semi)publieke ontmoetingsruimten zoals parken, markten en wijkcentra niet alleen helpen om gevoelens van vertrouwdheid op te bouwen tussen bezoekers en gebruikers, maar ook het respectvol samenleven ten goede kan komen. Uit onderzoek naar eenzaamheid in de openbare ruimte (Van den Berg e.a., 2024) blijkt dat mensen zich ontspannen voelen in een groene en levendige openbare ruimte. Wanneer er bomen en veel andere mensen aanwezig zijn, zijn de gevoelens van eenzaamheid minder.
Kunstlinie aan De Esplanade (foto: Ada Kaspersma)
Etnografisch onderzoek
Etnografisch onderzoek helpt om te begrijpen wat het plein de Esplanade betekent voor de Almeerders. Het geeft inzicht in de leefwereld en beleving van de doelgroep, en in waarom mensen doen wat ze doen. De Toolkit voor de Etnografische Studie van de Ruimte (TESS) biedt meerdere invalshoeken om het dagelijks leven van een bepaalde publieke ruimte te bestuderen. Met de vijf methodes uit de toolkit – observeren van gedrag, beweging in kaart brengen, straatinterviews, participerende observatie en het bestuderen van historische documenten over de publieke ruimte – worden verschillende interpretaties van de ruimte samengebracht om een inclusieve beschrijving te maken (Low et al., 2019). Het onderzoek is gedurende de maanden juni en juli 2024 uitgevoerd, door op verschillende momenten van de dag en de week op de Esplanade te verblijven en er meer dan 50 mensen te interviewen. De kracht van de TESS-aanpak is dat de onderzoeksmethodes elkaar aanvullen en tot een beter begrip leiden. Voor een goed begrip van de huidige en toekomstige ontwikkelingen zijn aanvullend interviews afgenomen met één van de stadsgidsen en met de wijkregisseur van Almere centrum.
De Esplanade
Allereerst is de geschiedenis van de Esplanade onderzocht door online en in het Stadsarchief Almere foto’s en informatie te bestuderen, aangevuld met een interview met een stadsgids die sinds 1983 in Almere woont. De Esplanade is één van negen pleinen in het centrum van Almere (Almere Centrum, 2024). De naam Esplanade verwijst naar een (wandel)boulevard of promenade. Het 2 hectare grote plein verbindt het winkelgedeelte met het theater en het stadsstrand dat aan het Weerwater ligt – een 180 hectare grote waterplas in het midden van de stad. De Esplanade ligt tussen drie wijken: Filmwijk (10.415 inwoners), Stedenwijk (10.330 inwoners) en het centrum (5.615 inwoners).
De Esplanade is ontstaan nadat de sociale woningbouw aan de voormalige Schipperkade in 1997 is gesloopt en is in 2007 opgeleverd als een plein dat volgens de geïnterviewde stadsgids een ‘mediterrane sfeer’ zou moeten hebben. Het Flevoziekenhuis (1991), het Leonardo Hotel (2002) en het winkelcentrum (2006) stonden er toen al. In 2019-2020 is het plein door Echo-Urban Design getransformeerd en opnieuw opgeleverd: vergroend en met terrasvormige lagen, waar duizenden mensen terecht kunnen tijdens evenementen. Rondom de Esplanade zijn in de loop van de tijd steeds meer gebouwen verrezen: de Almeerse Schouwburg/de Kunstlinie en de woontoren Lakeside met daaronder restaurant De Beren (2007) en horecagelegenheid Strand22 (2021). In 2027 volgen de nieuwbouw van hogeschool Windesheim en studentenwoningen.
De Esplanade op een namiddag (foto: Ada Kaspersma)
Observaties volgens de TESS methode
Op basis van de observaties volgens de TESS-methode zijn vier gebruiksmogelijkheden van de Esplanade geïdentificeerd: om van A naar B te gaan, om te verblijven, om af te spreken en tijdens evenementen. Hieronder worden de bevindingen per gebruiksmogelijkheid beschreven.
De Esplanade om van A naar B te bewegen
Op een plattegrond van de Esplanade zijn gedurende de onderzoeksperiode op verschillende tijdstippen de activiteiten van mensen vastgelegd om sociale structuren en patronen in gedrag te ontdekken. De aantallen bezoekers die gingen zitten of voorbijliepen of fietsten zijn op verschillende momenten geteld. De Esplanade is een publieke ruimte waar mensen, soms dagelijks, langs of doorheen fietsen of wandelen om bijvoorbeeld vanuit hun wijk naar hun werk, het ziekenhuis, de bibliotheek, de winkels of een andere wijk te gaan. Wanneer er een voorstelling of evenement in schouwburg de Kunstlinie is, lopen mensen vanuit het winkelgebied of de aan het plein grenzende parkeergarage ernaartoe. Mensen lopen vaak beneden langs het Weerwater om hun hond uit te laten.
Sommige geïnterviewde studenten zien de Esplanade als een saai, groot vlak, waar ze weinig te zoeken hebben wanneer er geen evenement plaatsvindt. Er is geen levendigheid, geen gezelligheid en ze vinden het niet uitnodigend om er te gaan zitten. Het plein is volgens hen evenwel een stuk mooier en groener sinds het in 2020 aangepast is met de groene terraslagen. In de zomer van 2024 was de Hospitaaltunnel, een doorgangsroute voor fietsers en auto’s, tijdelijk gesloten. Hierdoor maakten extra veel fietsers en scooterrijders gebruik van de Esplanade als verbinding tussen de ene en de andere kant van het centrumgebied. Op spitstijden gingen soms meer dan 500 passanten per uur bovenlangs de Esplanade. Op deze drukke momenten is het chaotisch maar mensen houden voldoende rekening met elkaar om ongelukken te voorkomen.
Vogelvlucht (foto: Hans Hebbink)
De Esplanade om te verblijven
Gedurende juni en juli zijn tijdens de interviews en de observaties op de Esplanade aantekeningen gemaakt. Achteraf zijn de aantekeningen uitgewerkt. Tijdens straatinterviews is aan ongeveer 30 bezoekers gevraagd hoe vaak en waarom mensen naar de Esplanade komen, wat ze er mooi aan vinden en wat ze er missen. Ook is gevraagd of ze meestal alleen of met anderen naar de Esplanade komen. En waarom ze denken dat sommige mensen naar deze plek komen en anderen niet. De meeste mensen geven aan dat ze naar de Esplanade komen omdat ze rust en ontspanning zoeken. Ze komen om even weg te zijn van de drukte en hun soms stressvolle leven. Eén van de geïnterviewde jongeren komt hier vaak omdat er hier niets van hem verwacht wordt, hij voelt zich prettig doordat niemand hem hier kan vinden.
Bezoekers geven aan dat het uitkijken over het water rustgevend werkt. De bankjes en de terrasranden waarop je kan zitten zijn allemaal gericht op het water, met de rug naar de stad. Wat ze missen, zijn bankjes die tegenover elkaar staan waardoor er een mooie ontmoetingsplek zou ontstaan. Op rustige dagen zitten omwonenden, winkelende mensen of collega’s in hun pauze die wat te eten of te drinken hebben gehaald te kletsen en te lunchen. Ze geven aan de Esplanade een ontspannen en ruime plek te vinden om even naartoe te wandelen en te gaan zitten.
Terrrasranden gericht op het water (foto: Ada Kaspersma)
De Esplanade om af te spreken
Door de onderzoeker is veel tijd doorgebracht op de Esplanade. Het beeld van het gebruik van de Esplanade is vollediger geworden door er verschillende activiteiten te ondernemen zoals er met vrienden te zitten, er een broodje te eten, aantekeningen te maken en erlangs te fietsen, bezoekers te observeren, in gesprek te gaan met mensen en evenementen te bezoeken. Door op verschillende momenten de sfeer te ervaren is duidelijk geworden dat het een veelzijdig plein is.
Op zonnige, warme zomerse dagen en avonden komen veel mensen naar de Esplanade. Het is dan een sociale ontmoetingsplek met veel interactie tussen mensen. Familie en vrienden komen samen en genieten van eten en het mooie weer. Groepen jongeren spelen en springen voor afkoeling in het water, families picknicken met meerdere generaties en genieten van het samenzijn. Op dit soort dagen neemt de Esplanade de functie in van een tuin voor mensen die dat niet hebben. Of van een neutrale ontmoetingsplek waar iedereen gelijkwaardig en welkom is. Mensen komen voor de sfeer, de ruimte, de zon en het water.
Het plein is ruim en overzichtelijk en kinderen kunnen er spelen. Binnen de groepen en families wordt gepraat en gelachen. Er is ruimte voor sporten zoals volleybal op het strandje en skateboarden en fietsen op de paden. De sfeer is er als op het strand. Jongeren maken een tik-tok filmpje. Mensen zitten, liggen, staan of lopen, terwijl ze praten en zelf meegenomen gerechten en snacks eten. De zitplekken in de schaduw van de bomen zijn op zonnige dagen als eerste bezet, die zijn favoriet voor de verkoeling. Het is een bedrijvige en toch ook ontspannen sfeer, waarin meerdere generaties samenkomen.
De Esplanade als evenemententerrein
De Esplanade is een evenemententerrein waar ongeveer 100 evenementen per jaar plaatsvinden. Het is druk tijdens grote evenementen zoals Keti Koti, het Bevrijdingsfestival, de jaarlijkse triatlon of de huldiging van Almere City FC in juni 2023, voor de promotie naar de Eredivisie. Er lijkt tijdens de evenementen een gevoel van saamhorigheid onder de aanwezigen. Vaak komen ze samen met vrienden of familie naar evenementen. Het merendeel van de evenementen vindt in en rond de zomer plaats, vaak in het weekend of ’s avonds. Bijna alle evenementen zijn openbaar, soms is het plein afgezet met hekken voor een besloten evenement en alleen toegankelijk voor betalende bezoekers.
Een voorbeeld van een evenement op de Esplanade is Almere Floats, een weekend in juli voor waterliefhebers. Er komen tijdens dit evenement veel mensen op de watersportactiviteiten af, zoals suppen, kanoën, windsurfen, zeilen, roeien en duiken, en voor kinderen is er een lange waterglijbaan en workshops om zandkastelen te bouwen. Mensen met een eigen boot kunnen via het Weerwater aanmeren aan de Esplanade, de bootjes vormen een grote slinger over het water. Er is veel interactie tussen spelende kinderen en pratende ouders. De stemming is uitgelaten doordat het een echt zomers weekend is en de wateractiviteiten en de muziek een vakantiegevoel geven. Mensen kunnen ontspannen zitten op de strandstoelen aan het water. Almere Floats trok in 2024 verspreid over het weekend tienduizenden bezoekers.
De Esplanade wordt in de afgenomen straatinterviews gewaardeerd als evenemententerrein. Mensen hebben verschillende ideeën over meer evenementen die hier plaats kunnen vinden zoals een boeken- of stoffenmarkt of een foodtruckfestival.
Verblijven en afspreken op De Esplanade (foto: Ada Kaspersma)
Publieke familiariteit op de Esplanade
Alhoewel het plein op het eerste gezicht volgens sommigen saai en kaal oogt, is de Esplanade op veel momenten van betekenis voor verschillende (groepen) Almeerders met uiteenlopende behoeften. De georganiseerde evenementen trekken grote groepen mensen van verschillende leeftijden en culturele achtergronden. Ook op drukke, zonnige dagen komen mensen van verschillende leeftijden en culturen bij elkaar zonder spanningen of conflicten. In die zin is de Esplanade cohesie-bevorderend en kunnen mensen elkaar herhaaldelijk tegenkomen. Op mooie en minder mooie dagen is de Esplanade waardevol voor bewoners van het centrum zonder een eigen tuin of balkon. De Esplanade vervult eveneens in een behoefte voor mensen die van rust houden om zich even terug te trekken. Bijna doorlopend zijn er passanten: lopend, op de fiets en ook met scooters of fatbikes. Samengevat geeft dit het beeld dat de huidige Esplanade het multifunctionele plein is zoals het door de gemeente beoogd is. Dat betekent niet dat het plein af is. De verschillende invullingen maakt namelijk ook dat niet iedereen er altijd terecht kan. Wat zijn dan andere plekken om te verblijven of te ontmoeten? Verder is het er een incompleet beeld van wie er geen gebruik van maakt en in hoeverre er andere publieke plekken zijn.
In de toekomst zal er, met de groei van Almere, de verdichting van het centrum en de komst van de studentenwoningen en de nieuwbouw van hogeschool Windesheim meer gebruik gemaakt gaan worden van de Esplanade. Het plein zal mogelijk vaker levendig zijn, door de aanwezigheid van de studenten die aan het plein wonen of studeren. De vraag is of iedereen, van alle leeftijden en culturele achtergronden, zich er nog net zo thuis zal voelen als nu. Bovendien staat een plein niet op zichzelf en het etnografisch onderzoek dat nu is uitgevoerd vraagt om herhaling op andere publieke plekken en in andere jaargetijden. Op die manier ontstaat voor gemeente en bewoners een beter begrip over hoe met kleine aanpassingen de waarde van de publieke ruimte kan worden vergroot voor zoveel mogelijk gebruikers.
Ada Kaspersma is onderzoeker bij het lectoraat Urban Innovation van Hogeschool Windesheim.
Evert-Jan Velzing is lector Urban Innovation bij Hogeschool Windesheim in Almere.
0 reacties