Eenzaamheid en openbare ruimte

Bijna de helft van de Nederlandse volwassenen voelt zich eenzaam. Tussen 2012 en 2022 is het percentage dat zich matig of sterk eenzaam voelt toegenomen van 39% naar 49%. Het percentage volwassenen dat zich sterk eenzaam voelt, nam toe van 8 naar 14% (VZinfo, 2023). De inrichting van de openbare ruimte kan bijdragen aan het verlichten van gevoelens van eenzaamheid. Het doel van dit onderzoek is om te achterhalen welke kenmerken van de openbare ruimte het sterkst samenhangen met gevoelens van eenzaamheid onder jongvolwassenen.

Eenzaamheid is een situatie waarin mensen een onprettig gebrek aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties ervaren (De Jong-Gierveld, 1998). Eenzaamheid heeft ernstige gevolgen voor de mentale en fysieke gezondheid van mensen. Eenzaamheid veroorzaakt stress, kan leiden tot een verhoogd risico op hartziekten, dementie en depressie, en gaat zelfs gepaard met een hogere kans op overlijden (VZinfo, 2022).

Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen emotionele eenzaamheid, sociale eenzaamheid en situationele eenzaamheid . Emotionele eenzaamheid kan ontstaan wanneer je een sterke band mist, zoals met een partner. Sociale eenzaamheid is eenzaamheid die optreedt wanneer je minder sociale contacten hebt dan je zou willen (Weiss, 1973). Tot slot kunnen gevoelens van eenzaamheid tijdelijk zijn en veroorzaakt worden door bepaalde situaties. Dit wordt situationele eenzaamheid genoemd (Eenzaamheid Informatie Centrum, z.d.). Deze tijdelijke eenzaamheid heeft een signaalfunctie. Eric Schoenmakers (2023) schrijft hierover: “Zoals honger ons vertelt dat we moeten eten, vertelt eenzaamheid ons dat we ons sociale leven moeten voeden”. Als het echter niet lukt om nieuwe contacten te maken of bestaande relaties te verbeteren, kan tijdelijke eenzaamheid ongemerkt overgaan in chronische eenzaamheid, met alle gevolgen van dien. Het is daarom belangrijk om eenzaamheid aan te pakken met passende interventies. Hiervoor is kennis over eenzaamheid en de factoren die eenzaamheid beïnvloeden essentieel.

Relatie tussen eenzaamheid en omgevingsfactoren

Er zijn verschillende factoren die samenhangen met eenzaamheid, zoals persoonskenmerken (leeftijd, geslacht, opleiding, inkomen, gezondheid) en kenmerken van iemands sociale netwerk (zoals de hoeveelheid en kwaliteit van contacten met collega’s, buurtgenoten, vrienden en kennissen). Daarnaast spelen kenmerken van de fysieke en sociale leefomgeving een belangrijke rol. Resultaten van een systematische literatuurreview laten zien dat gevoelens van eenzaamheid samenhangen met kwaliteit van woningen, aanwezigheid en kwaliteit van voorzieningen en groen, voetgangersvriendelijkheid, veiligheid, sociale cohesie, stedelijke dichtheid en sociaal-economische status van de buurt (Schulten, 2023). Deze omgevingsfactoren zijn weergegeven in Figuur 1.

Figuur 1. Relatie tussen eenzaamheid en omgevingsfactoren (Bron: Van den Berg & Kemperman, 2024)

 

Omdat veel risicofactoren van eenzaamheid samenhangen met een hogere leeftijd, richten eenzaamheidsonderzoeken en -interventies zich vaak op ouderen. Eenzaamheid komt echter voor in alle leeftijdsgroepen. In 2021 voelden jongeren zich zelfs het vaakst emotioneel eenzaam van alle leeftijdsgroepen (CBS, 2022). Het is daarom belangrijk om ook voor deze leeftijdsgroep gerichte (waaronder ruimtelijke) interventies te ontwikkelen die eenzaamheid kunnen terugdringen.

Daarnaast zien we dat de meeste interventies gericht zijn op de sociale omgeving, zoals het oefenen met sociale vaardigheden, het bevorderen van ontmoeting door het aanbieden van groepsactiviteiten en het vergroten van het gevoel erbij te horen (Van der Zwet e.a., 2020). Voorbeelden van interventies in de gebouwde omgeving om eenzaamheid aan te pakken zijn echter nog erg schaars.

Onderzoeksopzet

Het doel van ons onderzoek is daarom om inzicht te geven in ruimtelijke interventies in de openbare ruimte die kunnen bijdragen aan het verminderen van gevoelens van eenzaamheid onder jongvolwassenen. Gevoelens van eenzaamheid hangen sterk samen met een gevoel van verbondenheid (Heu & Brennecke, 2023). Een gevoel van verbondenheid met een plek hangt ook weer samen met positieve emoties zoals geluk, ontspanning of een gevoel van veiligheid (Scannell & Gifford, 2017). We onderzochten daarom niet alleen het effect van interventies in de inrichting van de openbare ruimte op situationele eenzaamheid, maar ook de relatie met emoties die de omgeving oproept.

De centrale vraag van het onderzoek was: “Hoe hangen kenmerken van de gebouwde omgeving (zoals de aanwezigheid van bomen, gras, water, bankjes, verticaal groen, mensen, en verkeer) en percepties van de hoeveelheid en kwaliteit van groen in de omgeving samen met emoties en gevoelens van eenzaamheid?”

Voor dit project hebben we data verzameld door middel van een online vragenlijst. Respondenten kregen hierbij een aantal video’s te zien van verschillende virtuele openbare ruimtes waar vervolgens een aantal vragen over gesteld werden: wat ze vonden van de kwaliteit en hoeveelheid groen, in welke mate ze emoties (ontspannen, opgewonden, veilig) ervoeren, en in hoeverre ze zich op dat moment eenzaam voelden. In de vragenlijst werd ook gevraagd naar een aantal persoonskenmerken.

De vragenlijst was gericht op jongvolwassenen in Nederland tussen de 18 en 35 jaar. Om deze groep te bereiken, is de link naar de online vragenlijst verspreid via verschillende sociale media platforms en via email naar studenten. De data zijn verzameld tussen 4 april en 8 mei 2023. In totaal hebben 152 respondenten tussen de 18 en 33 jaar de vragenlijst ingevuld. De verdeling naar geslacht was ongeveer gelijk, met 53% vrouwen en 47% mannen. Het grootste deel van de respondenten (86%) had een Nederlandse achtergrond.

Aangezien het testen van ruimtelijke interventies in de echte gebouwde omgeving duur en tijdrovend zou zijn, hebben we gebruik gemaakt van een experiment met virtuele omgevingen. Met een stated preference aanpak hebben we onderzocht wat het effect is van verschillende kenmerken van de openbare ruimte, namelijk de aanwezigheid van mensen, gras, water, bankjes, bomen, verticaal groen, en verkeersintensiteit op emoties en eenzaamheid. Deze kenmerken werden systematisch gevarieerd, zoals te zien in tabel 1. Het voordeel van deze methode is dat je als onderzoeker precies kunt controleren welke specifieek kenmerken er aanwezig zijn in een omgeving, en via data-analyse kunt bepalen wat hun afzonderlijke effect is op gevoelens van eenzaamheid. Zoals in Tabel 1 te zien is, zijn er in acht verschillende omgevingen gecreëerd. Van deze omgevingen zijn video’s gemaakt gezien vanuit een persoon die door de omgeving loopt (Zhao, 2023). Screenshots van deze omgevingen zijn te zien in figuur 2.

Tabel 1.

Tabel 1. Omgevingskenmerken in acht video’s (Bron: Zhao, 2022)

Iedere respondent kreeg vier willekeurig geselecteerde video’s te zien. Na iedere video kregen respondenten een aantal stellingen voorgelegd , die allemaal begonnen met “toen ik door dit blok wandelde, voelde ik..”, gevolgd door 1) dat de hoeveelheid groen goed was, 2) dat de kwaliteit van het groen goed was, 3) me ontspannen, 4) een gebrek aan gezelschap, 5) me opgewonden, 6) me veilig, 7) me geïsoleerd van anderen. Bij iedere stelling konden respondenten antwoord geven op een vijfpuntsschaal van ‘helemaal niet’ tot ‘helemaal wel. De antwoorden op stelling 4 en stelling 7 zijn opgeteld tot een totaalscore voor eenzaamheid. In totaal zijn er 608 observaties (152 respondenten * 4 video’s) van virtuele omgevingen die op deze manier beoordeeld zijn.

Figuur 2.

Figuur 2. Screenshots van de video’s (Bron: Zhao e.a., 2022)

Resultaten

In figuur 3 zijn de gemiddelde scores op eenzaamheid te zien per video. De gevoelens van eenzaamheid waren het sterkst na het kijken van video 1 (weinig mensen, geen gras, geen water, geen bankjes, geen bomen, geen verticaal groen en weinig verkeer) en het laagst na het kijken van video 7 (veel mensen, wel gras, geen water, geen bankjes, wel bomen, wel verticaal groen, weinig verkeer). In figuur 4 is te zien dat video 1 ook het laagst scoort op positieve emoties, en video 7 het hoogst. In figuur 5 zijn de percepties van groen te zien per video. Ook hier zien we weer de laagste score voor video 1 en de hoogste score voor video 7.

Dit geeft al aan dat er een samenhang is tussen eenzaamheid, emoties, en de perceptie van groen. De correlatiecoëfficiënten in tabel 2 laten dat ook duidelijk zien. Een openbare ruimte waar mensen zich veilig en ontspannen voelen, is dus ook een omgeving waar men minder eenzaamheid ervaart. Ook als de hoeveelheid en de kwaliteit van groen hoger beoordeeld wordt, zijn de gevoelens van eenzaamheid minder.

Figuur 3.

Figuur 3. Ervaren eenzaamheid per video

Figuur 4.

Figuur 4. Ervaren emoties per video

Figuur 5.

Figuur 5. Perceptie van groen per video

Tabel 2.

Tabel 2. Correlaties tussen eenzaamheid, emoties en percepties van groen

Vervolgens zijn regressieanalyses gedaan om te onderzoeken hoe de kenmerken van de omgeving (aanwezigheid van bomen, gras, water, bankjes, verticaal groen, mensen, en verkeersintensiteit) van invloed zijn op de ervaren emoties en eenzaamheid. De resultaten van de regressiemodellen zijn te zien in Figuur 6. Uit de resultaten blijkt dat de kenmerken van de openbare ruimte een significant effect hebben op eenzaamheid en emoties. Eenzaamheid wordt beïnvloed door de aanwezigheid van mensen, bomen, en gras. Als er veel mensen aanwezig zijn, voelen mensen zich minder eenzaam. De aanwezigheid van veel andere mensen zorgt voor een levendige openbare ruimte waar mogelijkheden zijn voor sociale interactie. In figuur 6 is te zien dat gevoelens van veiligheid positief beïnvloed worden door de aanwezigheid van bomen, veel mensen, bankjes, en verticaal groen. De emotie ontspanning wordt ook vooral beïnvloed door de aanwezigheid van bomen, gevolgd door de aanwezigheid van gras, andere mensen, water en verkeersintensiteit. Ook gevoelens van opwinding hangen het sterkst samen met de aanwezigheid van bomen, gevolgd door gras, mensen, water en verticaal groen. De bevinding dat groen, en met name bomen bijdragen aan verminderde gevoelens van eenzaamheid en positieve emoties is in lijn met eerder onderzoek waarin een relatie werd gevonden tussen bomen en verbeterde mentale gezondheid en welzijn (Den Hertog e.a., 2022).

Figuur 6.

Figuur 6. Resultaten van regressieanalyses

Het belang van groene en levendige ruimten

Het doel van ons onderzoek was om inzicht te krijgen in ruimtelijke interventies in de openbare ruimte die kunnen bijdragen aan positieve emoties en aan een verminderd gevoel van eenzaamheid onder jongvolwassenen. De resultaten laten zien dat kenmerken van de openbare ruimte zoals de aanwezigheid van bomen, gras, water, bankjes, verticaal groen, mensen, en verkeer, van invloed is op de ervaren emoties en gevoelens van eenzaamheid. Als men zich veilig en ontspannen voelt in de openbare ruimte, zijn de gevoelens van eenzaamheid minder. Dat is vooral het geval wanneer er bomen en veel andere mensen aanwezig zijn. Als mensen de hoeveelheid en de kwaliteit van het aanwezige groen hoger beoordelen, voelen ze zich ook minder eenzaam. Een levendige openbare ruimte met veel groen (vooral bomen) kan dus bijdragen aan het verminderen van gevoelens van eenzaamheid. Dit onderzoek laat zien dat de gebouwde omgeving, en met name groen, van invloed is op gevoelens van eenzaamheid. Er is echter verder onderzoek nodig om te achterhalen of de tijdelijke ervaring van minder eenzaamheid tijdens een kort bezoek aan de openbare ruimte ook leidt tot minder eenzaamheid op de langere termijn.

 

Dit artikel is onderdeel van de themareeks Gezonde leefomgeving

Author profile
Pauline is senior onderzoeker binnen het lectoraat De Ondernemende Regio van Fontys Hogeschool in Eindhoven.

Pauline van den Berg (p.vandenberg@fontys.nl) is senior onderzoeker binnen het lectoraat De Ondernemende Regio van Fontys Hogeschool in Eindhoven. Pauline's onderzoek richt zich op sociale en gezonde leefomgevingen, met als doel bij te dragen aan leefbare steden die uitnodigen om te bewegen, elkaar te ontmoeten, en waar mensen zich thuis voelen. Pauline heeft een MSc in Culturele Antropologie (Radboud Universiteit Nijmegen), een MSc in Architecture, Building and Planning (Eindhoven University of Technology, TU/e) en een PhD in Urban Planning (TU/e). Van 2012 tot 2023 werkte zij als universitair docent aan de TU/e. Pauline is gastredactrice voor de themareeks Gezonde leefomgeving van Rooilijn.

Author profile
Bregje is trainee bij Dura Vermeer Bouw Zuid.

Bregje Schulten is afgestudeerd aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) in 2023, waar ze zowel haar bachelor Bouwkunde als haar master Urban Systems and Real Estate (USRE) heeft behaald. Onder begeleiding van Astrid Kemperman, Pauline van den Berg en Yuwen Zhao heeft ze onderzoek gedaan naar de relatie tussen de gebouwde omgeving en eenzaamheid. De bevindingen van haar onderzoek hebben niet alleen theoretische inzichten opgeleverd, maar zijn ook vertaald naar praktische toepassingen. Deze toepassingen hoopt ze nu ook in de praktijk te kunnen brengen, om een tastbare bijdrage te leveren aan het bevorderen van inclusieve en verbonden omgevingen waarin eenzaamheid wordt verminderd en sociale cohesie wordt gestimuleerd.

 

Author profile
Yuwen Zhao
Yuwen is gastonderzoeker bij de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven

Yuwen Zhao (y.zhao4@tu.nl) promoveerde in 2023 aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Momenteel werkt ze als gastonderzoeker aan dezelfde faculteit. Haar onderzoek richt zich op het beheer en management van publieke ruimten, waarbij ze gebruik maakt van virtuele omgevingstechnieken.

Author profile
Astrid is professor Urban Planning & Healthy Living aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven.

Astrid Kemperman (a.d.a.m.kemperman@tue.nl) is professor Urban Planning & Healthy Living aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Astrid's onderzoek richt zich op de manieren waarop de sociale en gebouwde omgeving van steden invloed heeft op het welzijn, de gezondheid en de kwaliteit van leven van mensen. Astrid doceert verschillende vakken in de bachelor- en masterprogramma's van de Bouwkunde faculteit, zoals de vakken 'Smart healthy living environments' en 'Big data for urban analysis'. Daarnaast begeleidt ze bachelor- en masterstudenten, promovendi en postdoc onderzoekers die werken op het gebied van gezonde leefomgeving. Astrid is wetenschappelijk directeur van het TU/e programma Smart Buildings & Cities.

Literatuur

CBS (2022) Vooral jongeren emotioneel eenzaam in 2021. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/39/vooral-jongeren-emotioneel-eenzaam-in-2021

Den Hertog, F., Van den Hout, K., Kruize, H., Brombacher, N., Gootzen, A., & De Jongh, D. (2022) Kennisbundeling Groen en Gezondheid. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Bilthoven.

De Jong-Gierveld, J. (1998) A review of loneliness: Concepts and definitions, determinants and consequences. Reviews in Clinical Gerontology jg. 8, p. 73-80.

Eenzaamheid Informatie Centrum (z.d.) Situationele eenzaamheid. https://eenzaamheid.info/eenzaamheid/soorten-eenzaamheid/wat-is-situationele-eenzaamheid/

Heu, L., & Brennecke, T. (2023) By yourself, yet not alone: Making space for loneliness. Urban Studies jg. 60, nr. 16, p. 3187-3197.

Schoenmakers, E. (2023) Eenzaamheid kan nuttig en leerzaam zijn. Sociale Vraagstukken. https://www.socialevraagstukken.nl/eenzaamheid-kan-nuttig-en-leerzaam-zijn/

Scannell, L., & Gifford, R. (2017) The experienced psychological benefits of place attachment. Journal of Environmental Psychology jg. 51, p. 256-269

Schulten, B. C. (2023) Loneliness and the built environment: How are objective and subjective built environment factors associated with feelings of loneliness and how can planning and design of the built environment reduce loneliness? Technische Universiteit Eindhoven, Eindhoven.

Van der Zwet, R., de Vries, S., & Van de Maat, J.W. (2020) Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid. Movisie, Utrecht.

Van den Berg, P., & Kemperman, A. (2024) Eenzaamheid: niet alleen een kwestie van sociale contacten. Sociale Vraagstukken. https://www.socialevraagstukken.nl/eenzaamheid-niet-alleen-een-kwestie-van-sociale-contacten/

VZinfo (2022) Eenzaamheid | Oorzaken en gevolgen. https://www.vzinfo.nl/eenzaamheid/oorzaken-gevolg

VZinfo (2023) Eenzaamheid | Leeftijd en geslacht. https://www.vzinfo.nl/eenzaamheid/leeftijd-en-geslacht

Weiss, R. S. (1973) Loneliness: The experience of emotional and social isolation. The MIT Press, Cambridge (MA)

Zhao, Y., Van den Berg, P. E., Ossokina, I. V., & Arentze, T. A. (2022) Individual momentary experiences of neighborhood public spaces: Results of a virtual environment based stated preference experiment. Sustainability jg. 14, nr. 9, 4938.

Author profile
Pauline is senior onderzoeker binnen het lectoraat De Ondernemende Regio van Fontys Hogeschool in Eindhoven.

Pauline van den Berg (p.vandenberg@fontys.nl) is senior onderzoeker binnen het lectoraat De Ondernemende Regio van Fontys Hogeschool in Eindhoven. Pauline's onderzoek richt zich op sociale en gezonde leefomgevingen, met als doel bij te dragen aan leefbare steden die uitnodigen om te bewegen, elkaar te ontmoeten, en waar mensen zich thuis voelen. Pauline heeft een MSc in Culturele Antropologie (Radboud Universiteit Nijmegen), een MSc in Architecture, Building and Planning (Eindhoven University of Technology, TU/e) en een PhD in Urban Planning (TU/e). Van 2012 tot 2023 werkte zij als universitair docent aan de TU/e. Pauline is gastredactrice voor de themareeks Gezonde leefomgeving van Rooilijn.

Author profile
Bregje is trainee bij Dura Vermeer Bouw Zuid.

Bregje Schulten is afgestudeerd aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) in 2023, waar ze zowel haar bachelor Bouwkunde als haar master Urban Systems and Real Estate (USRE) heeft behaald. Onder begeleiding van Astrid Kemperman, Pauline van den Berg en Yuwen Zhao heeft ze onderzoek gedaan naar de relatie tussen de gebouwde omgeving en eenzaamheid. De bevindingen van haar onderzoek hebben niet alleen theoretische inzichten opgeleverd, maar zijn ook vertaald naar praktische toepassingen. Deze toepassingen hoopt ze nu ook in de praktijk te kunnen brengen, om een tastbare bijdrage te leveren aan het bevorderen van inclusieve en verbonden omgevingen waarin eenzaamheid wordt verminderd en sociale cohesie wordt gestimuleerd.

 

Author profile
Yuwen Zhao
Yuwen is gastonderzoeker bij de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven

Yuwen Zhao (y.zhao4@tu.nl) promoveerde in 2023 aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Momenteel werkt ze als gastonderzoeker aan dezelfde faculteit. Haar onderzoek richt zich op het beheer en management van publieke ruimten, waarbij ze gebruik maakt van virtuele omgevingstechnieken.

Author profile
Astrid is professor Urban Planning & Healthy Living aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven.

Astrid Kemperman (a.d.a.m.kemperman@tue.nl) is professor Urban Planning & Healthy Living aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Astrid's onderzoek richt zich op de manieren waarop de sociale en gebouwde omgeving van steden invloed heeft op het welzijn, de gezondheid en de kwaliteit van leven van mensen. Astrid doceert verschillende vakken in de bachelor- en masterprogramma's van de Bouwkunde faculteit, zoals de vakken 'Smart healthy living environments' en 'Big data for urban analysis'. Daarnaast begeleidt ze bachelor- en masterstudenten, promovendi en postdoc onderzoekers die werken op het gebied van gezonde leefomgeving. Astrid is wetenschappelijk directeur van het TU/e programma Smart Buildings & Cities.

57 /

26 juni 2024

 

 

 

De tekst en tabellen in deze bijdrage zijn gepubliceerd onder een CC BY-NC-ND licentie. Voor hergebruik van foto’s en illustraties dient u contact op te nemen met Rooilijn.
Whatsapp

Reageer op dit artikel

0 reacties

Een reactie versturen

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.