De sociaal-economische en ruimtelijke ongelijkheid wordt steeds groter in Nederland. Dit leidt tot toenemende gezondheidsverschillen tussen wijken en buurten. Mensen in kwetsbare situaties hebben vaak te maken met problemen in hun leefomgeving die hun gezondheid negatief beïnvloeden. Om iedereen gelijke kansen op een gezond leven te geven, is zowel samenwerking tussen verschillende domeinen als een brede en lokale aanpak nodig. Dit artikel is gebaseerd op onderzoek en praktijkervaring van GezondIn en bevat informatie uit hun publicaties en bijeenkomsten voor experts. Een goed voorbeeld is de aanpak in de Groningse wijk Selwerd, waar een lokale en integrale aanpak in samenwerking met de inwoners van de wijk succesvol blijkt.
Uit de publicatie Leefomgeving en Gezondheidsverschillen (Venderbos e.a., 2023) komt naar voren dat gezondheidsverschillen tussen wijken toenemen in Nederland. Ook zijn er duidelijke verschillen in leefomgevingskwaliteit tussen welvarende en minder welvarende buurten. Zowel directe als indirecte factoren hebben invloed op gezondheid (zie figuur 1). In buurten met relatief veel luchtvervuiling en geluidsoverlast wonen vaak mensen met een lager inkomen. Ook worden dergelijke buurten vaak gekenmerkt door beperktere sociale samenhang of steun en de aanwezigheid van relatief veel fastfoodvestigingen. Bovendien is er meer verstening, wat leidt tot hittestress. Het groen in deze wijken is schaarser en van lagere kwaliteit vergeleken met welvarender buurten. Er zijn minder mensen met een eigen tuin en er is minder openbaar groen beschikbaar per inwoner.
De inrichting van onze fysieke omgeving heeft een impact op ons gezondheidsgedrag, zoals ons beweeg- en eetpatroon. Een slecht binnenmilieu in huis, gekenmerkt door tocht, vocht en schimmel, kan eveneens de gezondheid negatief beïnvloeden en leiden tot stress, vooral wanneer het gepaard gaat met hoge energiekosten. Daarbij is er een complexe wisselwerking tussen sociaaleconomische status, woonomgeving en gezondheid.
De genoemde factoren zijn sterk met elkaar verbonden en worden deels beïnvloed door beleid en politiek. Zowel op nationaal als lokaal niveau groeit de aandacht voor een gezonde leefomgeving en gezondheidsverschillen. Verschillende programma’s en beleidskaders, waaronder de Nationale Omgevingsvisie, Programma Gezonde Leefomgeving, GALA, en Programma Leefbaarheid en Veiligheid, richten zich hierop.
Figuur 1. Relatie tussen leefomgeving en gezondheidsverschillen (Bron: Venderbos e.a., 2023)
Stress en leefomgeving
Stress speelt een cruciale rol in de relatie tussen gezondheid en de leefomgeving, vooral in kwetsbare wijken waar mensen extra veel stress ervaren. Wanneer de omgeving ook stressoren bevat, zoals geluidsoverlast, sociale onveiligheid, slechte woonomstandigheden, gehorigheid, slecht binnenmilieu en weinig groen, kan dit uiteindelijk leiden tot overbelasting met ernstige gevolgen voor fysieke en mentale gezondheid. Chronische stress vermindert weerbaarheid en verzwakt het immuunsysteem, waardoor de effecten van toxische stoffen groter zijn en mensen vatbaarder zijn voor milieuverontreiniging. Wonen in kwetsbare buurten brengt vaak meer ondermijnende belasting en gezondheidsrisico’s met zich mee. De invloed van stressoren op gezondheid wordt bepaald door persoonlijke hulpbronnen en die in de omgeving. Daarom is het belangrijk om naast traditionele gezondheidsmaatregelen ook aandacht te besteden aan stressoren en de aanpak hiervan in de leefomgeving.
Groningse aanpak: Sunny Selwerd
Het aanpakken van gezondheidsproblemen in kwetsbare wijken via de leefomgeving kent geen one-size-fits-all oplossing, omdat bewoners en buurten zo verschillend zijn. Elke aanpak is uniek, maar bevat cruciale elementen voor effectiviteit, zoals borging van bewonersbetrokkenheid, besluitvorming, looptijd, financiering en koppelingen met andere uitdagingen. Het wijkvernieuwingsproject ‘Sunny Selwerd’ in Groningen biedt waardevolle praktijklessen: zowel fysieke als sociale aspecten zijn meegenomen vanaf de start van de aanpak. Sunny Selwerd is tijdens bijeenkomsten en in publicaties van GezondIn meerdere malen onder het voetlicht gebracht als inspirerend voorbeeld.
Sunny Selwerd startte in 2018 als antwoord op de uitdagingen van een wijk die zich kenmerkt door een lage ruimtelijke kwaliteit, beperkt groen en sociale problematiek. Het uitgangspunt: alle interventies moesten bijdragen aan de gezondheid van de bewoners. Dit vertaalde Groningen naar vier doelen die bijdragen aan gezondheid en welbevinden in de wijk: 1.Iedereen kan gelukkig zijn en gezond bewegen in Selwerd; 2. Samen wonen we betaalbaar en duurzaam; 3. Onze openbare ruimtes zijn veilig en mooi groen en 4. Iedereen kan meedenken, meepraten en meedoen (GezondIn, 2021; Hoorn e.a., 2022).
In de aanpak werken bewoners, gemeente, woningcorporaties, en partners als een energiecoöperatie, een zorg- en welzijnsorganisatie, wijk- en buurtcentra en een speeltuinvereniging samen. Zo worden onderliggende oorzaken van gezondheidsachterstanden aangepakt, met aandacht voor zowel fysieke als sociale aspecten. Er is langdurige financiële steun waardoor visie- en coalitievorming van verschillende belanghebbenden mogelijk is (Sunny Selwerd, 2024).
Fysieke wijkvernieuwing in Selwerd (foto: Hans Mulder)
Een ander belangrijk aspect van het succes van Sunny Selwerd is de ontwikkeling van een integraal kernteam. Zij sturen vanaf het begin gericht op de doelstellingen van de wijk. Dit team zorgt voor coördinatie en afstemming tussen verschillende betrokken partijen.
De aanpak in Sunny Selwerd stelt de bewoners centraal. De buurtregisseur heeft een cruciale rol in deze aanpak: een onafhankelijke brug tussen bewoners en beleidsmakers, gericht op het opbouwen van vertrouwen en het stimuleren van gemeenschapscohesie. De aanpak, gebaseerd op luisteren naar de behoeften van de gemeenschap en het ondersteunen van lokale initiatieven, heeft geleid tot tastbare verbeteringen en een groter gevoel van eigenaarschap onder de bewoners (Duivenvoorden e.a., 2023).
Dit eigenaarschap van bewoners komt goed naar voren in het bewonersinitiatief Wijkbedrijf. Dat speelt een belangrijke rol in het bevorderen van lokale participatie en economische zelfredzaamheid. Het biedt bewoners de ruimte om zelfstandig activiteiten op te zetten en draagt bij aan het versterken van de sociale en economische veerkracht van de gemeenschap (Duivenvoorden e.a., 2023; GezondIn, 2021; Hoorn e.a., 2022).
Sociale initiatieven in Selwerd (foto: Hans Mulder)
Sunny Selwerd is een succesvolle, lopende aanpak, gemonitord door een promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Deze aanpak onderschrijft de adviezen uit de studies van Venderbos e.a. (2023) en Hoorn e.a. (2022).
Prioriteer en verbind aan brede vraagstukken
Het is essentieel om een strategie op maat te ontwikkelen, bijvoorbeeld door in de omgevingsvisie de relatie tussen leefomgeving en gezondheid vorm te geven. Zoals Sunny Selwerd laat zien, stelt gemeente Groningen gezondheid centraal in al het beleid. Twee andere strategieën om gezondheid te prioriteren zijn: specifieke gezondheidsthema’s aanpakken (zoals overgewicht of mentale gezondheid) of gezondheid meenemen bij andere maatschappelijke vraagstukken (zoals armoede of vergrijzing). Kies de aanpak met het meeste draagvlak en hoogste urgentie, en laat de lokale overheid een leidende rol spelen (Hoorn e.a., 2022; Venderbos e.a., 2023).
Hardware-software-orgware
De concepten ‘hardware’, ‘software’ en ‘orgware’ zijn bekend uit het ruimtelijk domein. Ze bieden een kader voor het begrijpen en aanpakken van gezondheidsproblemen via de leefomgeving. Hardware verwijst naar maatregelen en interventies in de fysieke aspecten van de leefomgeving, zoals woningkwaliteit en groenvoorzieningen. Software omvat de immateriële elementen, zoals de samenwerking met bewoners, de buurtregisseur, sociale interacties en gemeenschapsprogramma’s waarin aanbod en behoefte bij elkaar worden gebracht. Orgware richt zich op organisatorische structuren en processen (zoals het integrale kernteam in Selwerd), planning, beleidsmaatregelen en draagvlak. Daarbij zijn inspanningen op het gebied van orgware, hardware én software allemaal nodig om tot een duurzame, samenhangende aanpak te komen (Hoorn e.a., 2022; Venderbos e.a., 2023).
Brede inzet en lange adem
Het integrale kernteam van Selwerd is een goed voorbeeld van domeinoverstijgend werken. Hierbij committeren alle betrokken partijen zich aan het gezamenlijke doel, wat zorgt voor nieuwe perspectieven. Koppel sterke verbinders via een netwerkbenadering van verschillende relevante beleidsterreinen en activeer mensen die enthousiast zijn over gezondheidsdoelen (Duivenvoorden e.a., 2023; Fennema e.a., 2023; Pharos, 2019; Venderbos e.a., 2023).
Een langetermijnaanpak van meerdere leefomgevingsaspecten is cruciaal voor succes. Het veranderen van de leefomgeving kost over het algemeen veel tijd. Ook duurt het vaak meer dan tien jaar voordat meetbare gezondheidseffecten optreden als gevolg van gebiedsgerichte initiatieven. Het voorbeeld van Sunny Selwerd laat zien dat een succesvolle aanpak omvangrijk is en op een breed scala aan thema’s: armoede, werk en scholing, inzet. Omdat het vaak langdurige trajecten zijn en meerdere interventies noodzakelijk zijn is het ingewikkeld om een causaal verband vast te stellen tussen een specifieke interventie en de uiteindelijke gezondheidsuitkomst. Desondanks biedt een domeinoverstijgende aanpak de meeste kansen op succes (Venderbos et al. 2023).
Differentieer
Het is cruciaal om de sociale ongelijkheid in omgevingsfactoren te begrijpen en in kaart te brengen. Niet alleen tussen wijken zijn enorme verschillen in hoe de leefomgeving de gezondheid beïnvloedt, ook binnen wijken is er een grote diversiteit in samenstelling van de bewoners. Het prioriteren van beleid op basis van deze informatie kan gerichte omgevingsinterventies ondersteunen. Investeer vooral in de minder welvarende wijken waar verbeteringen een grote impact zullen hebben, zoals de Gemeente Groningen dat heeft gedaan in Selwerd. Voorkom dat beleid de verschillen tussen wijken vergroot of gentrificatie stimuleert door goed aan te sluiten bij lokale behoeften en wensen (Hoorn e.a., 2022; Pharos, 2019; Venderbos e.a., 2023).
Werk samen met bewoners
Samenwerken met de mensen om wie het gaat is noodzakelijk voor een goed resultaat. Het betrekken van bewoners in alle fasen van een aanpak verbetert de implementatie en effectiviteit van interventies. Inclusieve besluitvorming, waarbij deskundigen en bewoners betrokken zijn, leidt tot meer draagvlak en toewijding, zoals het Wijkbedrijf. Dit resulteert niet alleen in een beter gebruik van interventies, maar heeft ook een positieve invloed op hun gezondheid en gedrag, vergroting van hun kennis, zelfvertrouwen en sociale netwerken (Duivenvoorden e.a., 2023; Hoorn e.a., 2022; Pharos, 2019; Venderbos e.a., 2023).
Het vergt extra inspanning en flexibiliteit om bewoners van kwetsbare wijken te bereiken en te betrekken. Traditionele methoden zijn niet altijd effectief, er zijn verschillende instrumenten en methoden beschikbaar om zorgvuldig en respectvol samen te werken met de betrokkenen. Naast het inzetten van een buurtregisseur of sleutelpersonen. is bijvoorbeeld de Leefplekmeter (GezondIn, 2020) een passend instrument om in gesprek te gaan met de inwoners (Hoorn e.a., 2022; Pharos, 2019; Venderbos e.a., 2023).
De samenwerking dient gericht te zijn op het bereiken van gemeenschappelijke doelen. Ook is het belangrijk bereid te zijn vooropgestelde ideeën of oplossingen los te laten als bewoners met hele andere ideeën komen. Samenwerking vraagt vaak veel tijd en inzet van mensen. Het is de kunst om een goede balans te vinden tussen de gevraagde inzet en de geboden ondersteuning, rekening houdend met mogelijke stressfactoren en overbelasting. Om een volwaardige samenwerking te creëren, is het belangrijk dat er wederzijds vertrouwen is. Gebruik de juiste en begrijpelijke taal om met elkaar te praten; visueel materiaal kan hierbij helpen. Terugkoppeling van resultaten aan betrokkenen is cruciaal om vertrouwen te borgen (Hoorn e.a., 2022; Pharos, 2019; Venderbos e.a., 2023).
Samenkomst van bewoners (foto: Frank Hanswijk)
Naar een domeinoverstijgende en gebiedsgerichte aanpak
In Nederland laten wijken en buurten een groeiende kloof zien tussen arm en rijk, met toenemende gezondheidsverschillen als zorgwekkende trend. Mensen in een kwetsbare positie ervaren tal van uitdagingen in hun leefomgeving die hun gezondheid negatief beïnvloeden (Venderbos e.a., 2023).
Het bieden van gelijke kansen en differentiëren richting gebiedsaanpak draagt bij aan het verkleinen van de verschillen. Geef prioriteit aan gebieden met de grootste sociaaleconomische uitdagingen, waaronder de leefomgeving en bereik daarmee de grootste gezondheidswinst. Zet in op zowel de orgware als software, anders is de impact van hardware beperkt.
Een langdurige betrokkenheid van alle belanghebbenden, met name de bewoners, is cruciaal voor succes. Deze aanpak moet zich niet alleen richten op de fysieke omgeving, maar juist op domeinoverstijgende samenwerking. Door een integraal kernteam te vormen en gemeenschapsgerichte interventies in te zetten, zoals het voorbeeld van Sunny Selwerd illustreert, kunnen gezondheidsverschillen worden aangepakt.
Een domeinoverstijgende, gebiedsgerichte aanpak samen met bewoners om gezondheidsverschillen te verkleinen en een gezonde leefomgeving te creëren, levert meer op dan de som der delen. Door gelijke kansen op gezondheid te integreren in het dagelijkse werk van ruimtelijke ordening, komt een betere wereld een stap dichterbij.
Anna Jansen werkt bij GezondIn en ontwikkelt kennis en verbindt praktijk en wetenschap op het gebied van de gezonde leefomgeving en gezondheidsverschillen.
Annette Duivenvoorden is senior projectleider aanpak gezondheidsverschillen in de leefomgeving en wonen en zorg voor ouderen bij Platform31.
Hadewych Cliteur is senior adviseur bij het programma GezondIn, met als aandachtsgebied gezondheidsverschillen en de relatie met de leefomgeving en co-creatie.
0 reacties