Gentrificatie is het proces van wijkverandering waarbij de mensen die van een wijk gebruikmaakten verdrongen worden door nieuwe mensen met een hogere sociaaleconomische status. Bewoners van gentrificerende wijken krijgen daardoor te maken met displacement: het verlies van de plaats waar ze thuis waren. Soms kunnen deze mensen zelf niet blijven in de duurder wordende wijk, maar ook als dat ze wel lukt, kan de wijk zodanig veranderen dat het niet meer als hun thuis voelt. Displacement is echter niet de enige reden waarom mensen in gentrificerende wijken zich tegen het proces keren. In mijn proefschrift heb ik gebruikgemaakt van de theorie van erkenning van de Duitse filosoof Axel Honneth en betoogd dat de ervaring van onrecht van mensen in gentrificerende wijken meerledig is: om deze goed te begrijpen, moeten meerdere vormen van miskenning in acht worden genomen.
Het mag zo zijn dat alles altijd verandert, sommige veranderingen zijn pijnlijker dan andere. Je kunt er tegenop zien te verhuizen omdat je je vertrouwde omgeving zult moeten missen; die verhuizing is pijnlijker als je ertoe gedwongen wordt. En het is pijnlijk als een natuurramp je dwingt te verhuizen; het is vaak pijnlijker als niet het noodlot, maar andere mensen, je tot die verhuizing dwingen. Als je daarnaast vindt dat ze dit niet op goede gronden doen, dan kan de gedwongen verhuizing niet enkel een pijnlijke ervaring zijn, maar ook een ervaring van onrecht.
Zo’n gedwongen verhuizing kan voortvloeien uit stedelijk beleid. Dit beleid bepaalt niet enkel wat er moet gebeuren in een stad, maar is ook expressief: beleid drukt uit wat belangrijk wordt gevonden en ook wat minder van waarde wordt geacht. Welke groepen mensen moeten tot de stad worden aangetrokken? En, belangrijker voor mijn verhaal, welke mensen worden als minder waardevol beschouwd?
Voor mijn proefschrift, getiteld Gentrification and the struggle for recognition, heb ik onderzoek gedaan naar de morele ervaringen van mensen in gentrificerende wijken. Aan de hand van interviews heb ik geprobeerd deze ervaringen in kaart te brengen, en door middel van de theorie van erkenning van de Duitse filosoof Axel Honneth heb ik getracht deze ervaringen beter te begrijpen.
Gentrificatie als bewegend doel
Gentrificatie is het proces van wijkverandering waarbij de komst van mensen met een hogere sociaaleconomische status dan degenen die de wijk oorspronkelijk gebruikten, leidt tot de verdringing van laatstgenoemde groep. Om beter te begrijpen hoe mensen gentrificatie ervaren, was het in de eerste plaats belangrijk om deze vraag te stellen: begrijpen mensen in gentrificerende wijken de veranderingen waar ze mee te maken hebben ook als gentrificatie? Deze vraag is van belang, omdat de begrippen die mensen gebruiken om hun eigen situatie te begrijpen ook gevolgen kunnen hebben voor de fenomenen die met die begrippen beschreven worden.
Dit idee, dat er een interactie is tussen (wetenschappelijke) begrippen en de daarmee aangeduide fenomenen, is vooral uitgewerkt door wetenschapsfilosoof Ian Hacking (2007). Ik heb Hacking’s theorie gebruikt om te duiden hoe de ervaringen van mensen in gentrificerende wijken gekleurd kunnen worden door hun gebruik van het begrip gentrificatie (Knieriem, 2023). Het maakt namelijk uit of je je gedwongen verhuizing ziet als een ongelukkig gevolg van de veroudering van je woning of dat je meent te moeten verhuizen vanwege gentrificatie – omdat je moet “wijken voor de rijken”, zoals de leus in de Tweebosbuurt, een van de cases die ik onderzocht, luidde.
Middels een review van de wetenschappelijke literatuur heb ik betoogd dat het fenomeen van gentrificatie wordt beïnvloed door hoe erover gesproken wordt en door hoe mensen hun handelen aanpassen op basis van wat ze over het proces weten. Zodra we gentrificatie proberen te grijpen, ontglipt het ons daarom gedeeltelijk. Dat maakt gentrificatie zo moeilijk te vatten: door de interactie tussen begrip en fenomeen is het een bewegend doel.
Vier sferen van erkenning
Maar als de mensen in gentrificerende wijken de veranderingen die ze aanschouwen begrijpen – althans in sommige gevallen – met behulp van het begrip gentrificatie, ervaren ze die veranderingen dan ook als onrechtvaardig? Met andere woorden, hoe moeten we hun morele ervaringen begrijpen? In mijn proefschrift betoog ik dat deze ervaringen begrepen kunnen worden als ervaringen van verschillende vormen van miskenning.
Axel Honneth (1995) onderscheidt in zijn erkenningstheorie drie sferen van erkenning. De eerste is de sfeer van zorg. Deze sfeer gaat om erkenning voor mensen als zodanig en komt tot uiting in zorg voor hun eerste levensbehoeften. Hier kun je denken aan voedsel of onderdak. De tweede sfeer is de sfeer van autonomie-respect. Hier gaat het om erkenning van mensen als elkaars gelijken: gelijk voor de wet en gelijk in hun veronderstelde vermogen een redelijke mening te vormen die het verdient om serieus genomen te worden. De derde sfeer is die van waardering en gaat over de specifieke vaardigheden en talenten die mensen hebben. Hiermee kunnen ze een bijdrage leveren aan de maatschappij. Je kunt hierbij denken aan de talenten die iemand inzet op zijn of haar werk.
Om de morele ervaringen van mensen in gentrificerende wijken goed te begrijpen is nog een vierde erkenningssfeer nodig: de sfeer van verschil-respect (Van Leeuwen, 2007). In deze sfeer staan de sociale bindingen van mensen centraal. Dit zijn bindingen die voor mensen zelf belangrijk zijn, ook als ze niet per se waardevol zijn voor de maatschappij als geheel. In het geval van gentrificatie kun je hierbij denken aan het gevoel van verbondenheid met een wijk en haar inwoners.
Deze sferen van erkenning vormen de achtergrond van de morele ervaringen van mensen. Er vloeien normatieve verwachtingen uit voort: verwachtingen over hoe mensen denken behandeld te moeten worden. Als mensen menen dat hen de erkenning waar ze toe gerechtigd zijn ontzegd wordt, dan kunnen ze (impliciet) naar deze normatieve verwachtingen verwijzen om hun opvatting te onderbouwen. De erkenningssferen bieden dus redenen die mensen in een strijd om erkenning kunnen aanvoeren om te betogen dat wat hen overkomt niet alleen pijnlijk is, maar ook onrechtvaardig (Knieriem, 2024).
De Tweebosbuurt in Rotterdam en het Quartier Maritime in Molenbeek, Brussel
Ik heb zulke morele ervaringen bestudeerd in twee gentrificerende wijken. In de Tweebosbuurt in Rotterdam zijn 524 sociale huurwoningen gesloopt, terwijl er – naast koopwoningen en duurdere huur – maar 177 sociale huurwoningen voor terugkomen. Dat betekent een nettoverlies van 347 sociale huurwoningen. Dit was in lijn met het woonbeleid van de gemeente Rotterdam, dat beoogde “kansrijke groepen” aan te trekken, onder meer door woningen voor mensen met lagere inkomens te slopen en voor mensen met hogere inkomens te bouwen (Nationaal Programma Rotterdam Zuid, 2011, p. 16).
Sloop in de Tweebosbuurt, Rotterdam (foto: Marijn Knieriem)
In het Quartier Maritime in Molenbeek, Brussel, zag het proces van gentrificatie er anders uit. Hier werden geen woningen gesloopt; wel werd er pal naast de wijk, op het terrein van Tour & Taxis, een groot, nieuw project gerealiseerd. Een oud treinstation werd gerenoveerd en omgebouwd tot een grote hal die ruimte biedt aan winkels, bedrijven en een food court. Ook kunnen er evenementen georganiseerd worden. Daarnaast zijn op dit terrein nieuwe appartementengebouwen neergezet die vooral tegemoetkomen aan de wensen en noden van de middenklasse, maar niet aan die van veel bewoners van het Quartier Maritime.
Herontwikkeling van treinstation tot nieuwe hal met winkels en bedrijvigheid in Molenbeek, Brussel (foto: Marijn Knieriem)
Verschillende morele ervaringen
De verschillende processen van gentrificatie vertaalden zich ook in verschillende morele ervaringen onder de mensen die ik in beide buurten sprak (Knieriem, 2025). Uit interviews met de bewoners van de Tweebosbuurt bleek dat ze in elk van de vier erkenningssferen miskenning ervoeren, vooral vanuit de gemeente en de woningcorporatie (Knieriem et al., 2025). Ze meenden dat ze gediscrimineerd werden op basis van klasse en etniciteit en vonden dat ze te weinig gelegenheid hadden om invloed uit te oefenen op wat er met hun wijk zou gebeuren (autonomie-respect). Daarnaast was er onvoldoende oog voor hun verbondenheid met de wijk: ze voelden zich er thuis en kenden elkaar. Dat gevoel, zo vreesden ze, zou verdwijnen door de sloop (verschil-respect). Verder vonden ze dat de woningcorporatie onvoldoende oog had voor de noden van de bewoners en hun slechtere nieuwe woningen aanbood, terwijl de bewoners kampten met de stress en onzekerheid die uit de sloopplannen voortkwamen (zorg). Ten slotte kwam het stedelijk beleid ter sprake. Dit was erop gericht mensen met hogere inkomens aan te trekken: hier sprak volgens de geïnterviewden een tekort aan erkenning uit voor mensen met praktische beroepen, maar ook voor hoe de mensen in de wijk elkaar ondersteunden en daarmee een maatschappelijke bijdrage leverden (waardering).
De morele ervaringen van de bewoners van het Quartier Maritime verschilden van die van de bewoners van de Tweebosbuurt. Bij de geïnterviewden in het Quartier Maritime viel meer ambivalentie te bespeuren. De ervaren miskenning had hier vooral betrekking op de sferen van autonomie-respect en verschil-respect (Knieriem & Lagendijk, 2025). Om te beginnen met de eerste: ook de bewoners van het Quartier Maritime meenden dat er onvoldoende naar ze geluisterd werd en ook dat de veranderingen in de wijk vooral ten behoeve van rijkere bewoners werden gerealiseerd, wat uitdrukte dat de wensen van de bewoners van het Quartier Maritime niet van even groot belang waren. Aangaande verschil-respect vertelden ze onder meer dat de ontwikkelingen in de wijk het moeilijker maakten voor de kinderen van lokale bewoners, die zich ook verbonden voelen met de wijk, om er nog een woning te vinden. Sommige geïnterviewden wezen echter ook op de positieve kanten van de wijkveranderingen: er was nu meer ruimte om evenementen te organiseren en na vele jaren werd eindelijk weer in de wijk geïnvesteerd. Daarnaast noemden woningbezitters de stijgende huizenprijzen als gevolg van de opwaardering van de wijk als iets waar zij profijt van hadden. In tegenstelling tot de ervaringen van de bewoners van de Tweebosbuurt waren de ervaringen van de bewoners van het Quartier Maritime dus niet louter negatief. Niettemin waren ze kritisch op de ontwikkelingen en hadden ze die liever anders gezien: de gedeeltelijke erkenning voor de bewoners die werd uitgedrukt door de investeringen in de wijk kwam, net als de stijgende huizenprijzen, enkel tot stand via de miskenning die ook door de wijkverandering werd uitgedrukt.
Implicaties voor de praktijk
Mijn onderzoek laat zien dat bewoners van gentrificerende wijken niet enkel tegen dit proces gekant kunnen zijn omdat ze door gentrificatie hun thuis verliezen. Hoewel deze displacement onmiskenbaar een belangrijk element van hun morele ervaring is, spelen andere zaken – niet gerelateerd aan hun relatie tot een bepaalde plaats – ook een grote rol. Zo vinden ze het ook belangrijk dat hun mening over de wijkverandering serieus genomen wordt: hier gaat het erom als gelijke erkend te worden. Daarnaast willen ze dat er voldoende waardering is voor wat ze bijdragen aan de wijk en de samenleving als geheel: ook hun specifieke vaardigheden en talenten moeten op waarde worden geschat.
Het is belangrijk dat beleidsmakers oog hebben voor de gelaagdheid van de morele ervaringen van mensen in gentrificerende wijken. Om processen van gentrificatie, maar ook van wijkveranderingen in zijn algemeenheid, beter te laten verlopen, is het daarom noodzakelijk dat beleidsmakers deze complexiteit in acht nemen en de betrokkenen in elke sfeer de erkenning proberen te geven die hen toekomt.
Marijn Knieriem zal op 30 september 2025 aan de Radboud Universiteit zijn proefschrift getiteld Gentrification and the struggle for recognitionverdedigen.Marijn werkt nu als postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Twente, waar hij onderzoek doet naar vertrouwen, erkenning en kwetsbaarheid.
0 reacties