Elk dorp en elke wijk heeft op enig moment te maken met visievorming op de fysieke leefomgeving. Met de Nationale Omgevingsvisie op komst, wordt overal geëxperimenteerd met het meer betrekken van inwoners en belanghebbenden hierbij. In de praktijk blijkt het vaak lastig om buiten de meest mondige en betrokken burgers de volledige rijkheid aan inwoners en visies mee te nemen in het proces. Het uitvoeren van sociologisch onderzoek kan een waardevolle aanvulling zijn op het traditionele beleidsarsenaal voor participatie.
In het aardbevingsgebied van Noordoost Groningen leidt de stagnatie in de aanpak van de aardbevingsproblematiek tot onvrede en ongerustheid onder de bevolking. In het dorp Krewerd heeft een groep inwoners daarom het heft in eigen handen genomen. Begin 2018 startten zij het Experiment Krewerd. Dit burgerinitiatief heeft als doel om tot een integraal dorpsplan te komen dat het dorp voorbereidt op alle aspecten die in de toekomst voor het dorp van belang zijn: krimp, verduurzaming en versteviging. Maar hoe kom je als burgerinitiatief tot zo’n integraal plan en hoe krijg je de andere inwoners mee? Enkel een burgerinitiatief en de ruimte voor anderen om zich aan te sluiten, bleken ook in Krewerd niet voldoende voor afstemming met alle dorpsbewoners en draagvlak voor de aanpak. Daarom werd in Krewerd gekozen voor een vernieuwende aanpak waarbij sociologisch onderzoek werd ingezet als middel om breder zicht te krijgen op de rijkheid aan visies en verhalen in het dorp zodat het plan en het draagvlak ervoor werden versterkt. Dit artikel beschrijft het in Krewerd uitgevoerde sociologisch onderzoek en laat zien op welke manier dit waardevol kan zijn voor visievorming op de fysieke leefomgeving.
Integrale aanpak voor toekomstbestendige dorpen
Bij de transitie die dorpen en wijken moeten ondergaan om toekomstbestendig te zijn, wordt steeds vaker gekozen voor een integrale aanpak in plaats van alleen object gebonden verduurzaming (per huis). Niet alleen zijn zo voordelen te behalen van voordeliger, gezamenlijke inkoop, ook het delen van kennis, efficiëntie in gezamenlijke aanleg, het meenemen en koppelen van kansen op stedenbouwkundig, landschappelijk en cultuurhistorisch niveau zijn voordelen die alleen op collectief niveau zijn te realiseren. Tegenover deze voordelen staan ook nadelen. Want met het samen optrekken en samen ontwikkelen wordt planvorming complexer en is veel (vrije) tijd nodig voor overleggen en afstemming terwijl het niet vanzelfsprekend is dat wijk- en dorpsgenoten het eens zijn met de aanpak (Van der Sande, 2018). Een belangrijk probleem bij de aanpak van integrale plannen is dat participatieprocessen vaak vooral hoogopgeleide burgers trekken “die [weten] hoe ze zich [moeten] organiseren, hoe ze zich staande [moeten] houden in een bureaucratisch landschap en die bovendien zelf over de financiële middelen en het sociale kapitaal [beschikken] om zaken geregeld te krijgen” (Van der Sande, 2018; zie ook Uitermark, 2012). De aanpak in Krewerd richtte zich daarom op het verbreden van de groep betrokkenen.
De foto’s in dit artikel zijn de favoriete uitzichten van de geïnterviewden uit het dorp. De verschillen in interieurs geven een inkijkje in de verschillen in opvattingen/leefwereld (bron: Karin Peeters).
Professionele experts naast inwoners
Om de betrokkenheid van het dorp te verbreden buiten de groep initiatiefnemers is vanuit het Experiment Krewerd met steun van Stichting Archiscienza een expertteam samengesteld die het dorp in de planvorming kon ondersteunen. Wetende dat het gebied veel negatieve ervaringen en terugkomende teleurstellingen heeft in de schadeafhandeling en de verstevigingsopgave met externe experts van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), het Centrum Veilig Wonen en de Nationaal Coördinator Groningen, is veel tijd geïnvesteerd om vertrouwen op te bouwen tussen dorpsbewoners en experts. Daarbij was de insteek dat de externe experts naast de bewoners gingen staan om op basis van gelijkwaardigheid hun kennis met de dorpsbewoners te delen. Een cruciaal moment daarbij was de opstart van het project. Daarbij kregen de experts als toehoorders een rondleiding van de dorpsbewoners zelf. Daarnaast werden op basis van interesse verschillende werkgroepen met bewoners opgericht om dorpsthema’s verder uit te diepen. Door gezamenlijke werkgroepen op te richten werd enerzijds het blikveld van de bewoners op het gebied van cultuurhistorie, stedenbouw en duurzaamheid verwijdt en anderzijds werden de experts bij hun analyse gevoed door de verhalen en informatie uit het dorp.
Sociologisch onderzoek
Omdat men zich ervan bewust was dat niet iedereen uit het dorp zijn of haar stem zou kunnen of willen laten horen in de thema-gerichte werkgroepen, werd in Krewerd met een tweede aanpak geëxperimenteerd: een sociologisch onderzoek onder de inwoners. Met een kwalitatief onderzoek werd achterhaald wie de inwoners van Krewerd zijn, wat zij belangrijk vinden en hoe zij hun toekomst in hun dorp voor zich zien. 33 van de 85 inwoners werkten mee aan diepte-interviews, waarin zij bevraagd zijn over thema’s als ruimtelijke trots, de dorpsverhalen, hun invulling van nabuurschap, ervaringen met de aardbevingen en hun visie op de toekomst van het dorp. De 33 geïnterviewden bestonden uit bewoners uit een breed scala van leefwerelden, met daarbij een zo goed mogelijke mix tussen nieuwkomers in het dorp en autochtonen, jong en oud en gezinnen/alleenstaanden zodat zo goed mogelijk recht werd gedaan aan de demografische opbouw van het dorp. Om de minder mondige burgers te betrekken werd na een eerste algemene oproep in het dorpshuis aan de eerste geïnterviewde bewoners gevraagd wie zij niet vaak horen/zien bij dorpsactiviteiten, maar wel belangrijk zijn voor de sociale structuur in het dorp. Door hun ervaring met de wijze van het kwalitatieve onderzoek wilden zij vaak ook helpen om de eerste contacten te leggen, waardoor het makkelijker werd deze – vaak wat schuwere – groep toch door de sociologe te laten interviewen.
(bron: Karin Peeters)
Scheidslijnen en verbindingen
Het sociologisch onderzoek in Krewerd liet zowel scheidslijnen als verbindingen zien tussen de inwoners. Nabuurschap en het houden aan ‘dorpse regels’ bleek voor alle inwoners vanzelfsprekend. Het werd vaak zelfs als randvoorwaarde gezien om zich in het dorp te kunnen handhaven. De sociale positie in het dorp bleek sterk af te hangen van de kennis of krachten die mensen in het dorp inbrengen en op welke wijze mensen dat deden: bijvoorbeeld wel eens onderling spullen uitlenen, hand- en spandiensten leveren, beheer van het dorpshuis of iets doen voor de maandelijkse dorpsbijeenkomsten. In het dorp bleek ook sprake van een gedeelde trots en gedeelde moraal, maar daarbij bleek ook een groot kennis- en belevingsverschil te bestaan tussen autochtone inwoners en nieuwkomers. Deze verschillen worden onder meer zichtbaar waar het gaat over het denken over de verduurzaming van de individuele huizen en de aanpak van de verstevigingsopgave. Hierdoor versterkte het initiatief Experiment Krewerd de ongelijkheid eerder dan dat ze deze verkleinde.
Net als in andere dorpen zijn in Krewerd de hoger opgeleide burgers vaak geen autochtone bewoners uit het gebied, maar zijn zij vanwege specifieke (woon)kwaliteiten naar het gebied getrokken nieuwkomers (zie ook Uitermark, 2012). De waarden die zij hebben en zien in hun woonomgeving en de ideeën over wat hierin veranderd mag worden, verschillen daarmee sterk ten opzichte van de oorspronkelijke bewoners. Hierdoor werd het initiatief van Experiment Krewerd vanuit deze groep – hoe lokaal ook – niet goed geaccepteerd door de andere inwoners. Zo bleken initiatieven die vanuit de groep nieuwkomers in Krewerd kwamen, ongewild de tegenstellingen in het dorp te vergroten.
Inzichten voor professionals
De analyse van het kwalitatieve onderzoek is gedeeld met het expertteam, waardoor de leden ervan goed inzicht kregen in de sociale structuren in het dorp. Dit stelde hen in staat om hun werkwijze en communicatiestrategie aan te passen aan de behoeften en lokale cultuur. Zo maakte de stedenbouwkundige andersoortige analysekaarten dan in andere dorpen. Voor Krewerd werd bijvoorbeeld een kaart gemaakt waarop privé en contactruimten (collectief) in beeld werden gebracht, omdat dit belangrijk was in het dorp. De presentatie van de ruimtelijke analyse bevestigde dit: deze kaarten werden goed door de dorpsbewoners bekeken en waren onderdeel van discussie.
De sociologische analyse had eveneens meerwaarde voor het cultuurhistorisch onderzoek: door de contacten die waren gelegd, kon sneller toegang verkregen worden tot de dorpsverhalen en het netwerk van de dorpsgemeenschap. Hierdoor kon kennis uit het dorp adequater worden opgehaald en kon de ‘orale geschiedenis’ een wezenlijke aanvulling zijn voor het historisch onderzoek.
Ook het vinden van oplossingen voor de energieopgave van het dorp bleek duidelijk baat te hebben bij de sociologische analyse. Het onderzoek gaf de experts in sneltreintempo inzicht in hoe het dorp werkt en hoe de sociale cohesie is. Die cohesie is belangrijk bij de energietransitie. Het grootste deel van de energieopgave komt namelijk terecht bij de private eigenaar van vastgoed. Om energie te besparen of op een andere vorm van energie over te gaan moet deze private eigenaar daarbij – om schaalvoordeel te halen – privé geld inleggen in een gezamenlijke investering. Om als gemeenschap deze gezamenlijke investering op te bouwen is het onderlinge vertrouwen cruciaal (zie ook Dijkstra, J., Stokman, F., Brink, P. & Goedkoop). De kracht van het sociale netwerk en de mogelijkheid daarbinnen om te kunnen samenwerken en kennis te delen bleek uit de sociologische analyse in Krewerd nog niet voldoende. Daarom is extra geïnvesteerd in kennisuitwisseling, bijvoorbeeld door andere dorpse energie-coörporaties uit te nodigen en het opstarten van een andere – meer democratische en transparante – juridische vorm.
Inzichten voor het dorp
Dorpsbewoners reageerden ook positief op het sociologisch onderzoek. Het werd gezien als een betekenis gevend proces. Mensen die in het dorp geïnterviewd zijn, hebben het ook als plezierig ervaren dat hen vragen zijn gesteld. Daarmee hebben zij zich gehoord gevoeld en zijn zij gekend. Dit geeft betekenis op persoonlijk vlak (ik ben de moeite waard) maar ook op sociaal vlak: het heeft een motiverende basis gegeven om bij het proces van totstandkoming van de dorpsvisie aan te haken en aangehaakt te blijven.
Daarnaast had het onderzoek een samenbindend effect in het dorp. Ook al zijn niet alle dorpsgenoten geïnterviewd; door de presentatie van het sociologisch onderzoek in het dorp, spiegelen de mensen zich aan elkaar en kwamen met elkaar in gesprek. Het sociologisch onderzoek leidde voor sommigen ook tot het inzicht dat de verschillen in het dorp in opvatting en cultuur veel groter waren dan door individuele burgers zelf gedacht. Door het onderzoek werden sommigen zich ervan bewust dat er veel minder gelijkgezinden waren dan men zelf inschatte. Dat leverde soms het inzicht op dat “blijven hakken en overal tegenin blijven gaan geen zin heeft”. In dat opzicht heeft het onderzoek zelf ook een sociaal proces in gang gezet. Iedereen is zich meer bewust geworden van de consequenties van het eigen handelen; een groeiend inzicht dat je het niet allemaal eens hoeft te zijn, maar dat je met collectieve regie en strategie in het dorp verder komt dan in je eentje.
(bron: Karin Peeters)
Meerwaarde voor het proces
In dorpen zoals Krewerd zijn veel mensen terughoudend om hun ideeën in te brengen bij een discussie over hun omgeving. Tegelijkertijd voelen ze zich wel gepasseerd wanneer een idee wordt geopperd door iemand anders. Dit maakt het complex en lastig van onderaf tot gedragen plannen te komen.
Door bij integrale planvorming de procesinrichting niet technisch te maken, maar ook tijd en ruimte te bieden aan gevoeligheden en de lokale cultuur, ontstaan meer acceptatie en draagvlak. Sociologisch onderzoek kan helpen om de onderlinge verhoudingen en belangen in beeld te krijgen. Specifiek voor het proces is het interessant dat sociologisch onderzoek het inzicht kan vergroten in de positie van en het draagvlak voor voorbeeldrollen in het dorp: de informele burgemeesters, maar ook de stille weerstand. Door de informele burgemeesters en de ‘stillen’ in beeld krijgen en te weten wat hun drijfveren zijn, kunnen zij beter bij het proces worden betrokken. Dat kan echter alleen als erkenning bestaat voor het feit dat spanningen bestaan en geaccepteerd wordt dat niet iedereen het eens is. Dit vergt dat niet alleen gelijkgestemden maar juist een grote diversiteit aan voorbeeldrollen en standpunten deelneemt in het proces. Alleen dan kan het juiste gesprek gevoerd worden, kunnen inzichten worden uitgewisseld en kan weerstand weggenomen worden. Mede daarom heeft de projectgroep in Krewerd nu ook andersoortige coalities gesmeed en nodigt het nu meer nadrukkelijk ook dorpsbewoners met andere meningen uit om aan te schuiven.
Meerwaarde voor participatie
Door het doen van een sociologisch onderzoek zijn inwoners op een andere manier bij het proces aangesproken dan ze verwacht hadden. Met veel aandacht, waardoor zij het als eervol hebben ervaren onderdeel van het totstandkomingsproces te mogen zijn. Dit resulteerde in meer betrokkenheid bij het proces en het wekken van de eigen interesse van bewoners. Met name de dorpspresentatie van de resultaten heeft inwoners meer inzicht gebracht in hoe het dorp ‘werkt’ en dat ze als dorpsgenoten ook lotsgenoten zijn. Dat ze meer delen dan alleen de plek waar ze wonen. Dit gaf de mogelijkheid om elkaar op een nieuwe manier te leren kennen en om nieuwe rollen te laten ontstaan.
Krewerd is een klein dorp in Groningen maar zoals Krewerd zoeken nog vele andere dorpen, buurten en wijken in Nederland samen naar antwoorden voor opgaven in hun leefomgeving. Vaak richt inspraak zich op bewoners die tijd kunnen en willen investeren en mondig zijn. Dat brengt het risico met zich mee dat inspraak slechts een specifieke groep bereikt, het gesprek eenzijdig blijft en draagvlak voor een gekozen strategie beperkt is. Experiment Krewerd laat zien dat het uitvoeren van sociologisch onderzoek een startpunt kan zijn voor het verruimen van de blik en het draagvlak en daarmee tot inhoudelijk betere plannen. Met de Nationale Omgevingsvisie op komst en de wens om burgers meer te betrekken bij beleid voor hun leefomgeving wordt zo’n aanpak op veel meer plekken interessant.
(bron: Karin Peeters)
Territoria is in 2009 opgericht door stedenbouwkundig ontwerper/stadssocioloog Karin Peeters (info@territoria.nl), met de ambitie om haar kennis in het ruimtelijke ontwerp te combineren met haar ervaringen in het sociologische onderzoek. Dit met de overtuiging dat beide werkvelden elkaar versterken.
0 reacties