Begin februari overleed Carel Weeber. Hij was een icoon in de jaren zeventig en tachtig, toen ik in Delft bij de TU Bouwkunde werkte. Ik was daar, als landschapsman met een vegetatiekunde-bodemkunde achtergrond naar toegekomen om te werken bij de groep van Frans Maas, die werkte in de geest van Design with nature, een benadering die grote groepen inspireerde, begin jaren 70. De collegezaal zat vol. Maar eind jaren zeventig gooide Carel Weeber een flinke steen in de vijver met zijn kritiek op de truttigheid. Weg met de bloemkoolwijken, terug naar het grote gebaar en terug naar het grid! In de collegezaal waar eerst het ontwerpen met natuur op grote bijval kon rekenen zat nog maar een handje vol studenten. Ik heb hier al eerder, in de herfst van 2023, iets over geschreven in een paar Rooilijn-columns. Daarin onderstreepte ik het grote belang van werken met de natuur, integratie met het bestaande landschap en met natuurlijke processen. Daarmee werken kan ook een bron zijn van vormgeving en dat leidt niet vanzelfsprekend naar bochtige straatjes. Architecten en veel stedenbouwers worden toch vooral gedreven door de vorm en veel minder door allerlei ecologische principes. Dat is wel begrijpelijk, want vaak zijn ze juist daarom bouwkunde gaan studeren.
Wat kunnen we hier van leren? Onze moderne wereld vraagt meer dan ooit om integrale benaderingen. Dus hebben we behoefte aan goede voorbeelden. Hoe doen we dat, integratie in een plan dat gedragen zou moeten worden door economische, ecologische én sociale aspecten? Dat vraagt om samenwerking en die is een basisvoorwaarde voor de praktijk en dus ook voor een bouwkundeopleiding.
Hoe is het nu gesteld met die integratie, met die samenwerking? We leven in een tijd waarin gebouwd moet worden. Onze minister van volkshuisvesting wil dat proces versnellen door nestkastjes af te schaffen, net als andere duurzame eisen aan de bouw. Zij ziet die vooral als hindernissen op de weg naar meer woningen. Truttigheid dus, frutsels. Maar Bouwend Nederland tikte haar op de vingers: duurzaam bouwen en integratie van natuurlijke elementen in het bouwproces worden al breed toegepast, zonder het bouwproces te hinderen. De traagheid zit in andere aspecten, zoals de besluitvorming.1) In dat opzicht zijn er afgelopen jaar wel leerzame ervaringen geweest. De taaie traagheid van de politiek zien we dagelijks en de basis daarvoor wordt gelegd in verkiezingen. Soms wordt een referendum georganiseerd om méér duidelijkheid te scheppen over groen en ecologie. Maar werkt dat? Laten we het voorbeeld van Amsterdam bekijken.
Een hoofdgroenstructuur, wat is dat ‘hoofd’?
Op 6 juni 2024 gingen de inwoners van Amsterdam niet alleen stemmen voor het Europees Parlement. Ze werden ook uitgenodigd deel te nemen aan een referendum over de hoofdgroenstructuur van de stad. De kaart die er bij hoort laat zien hoe groene wiggen de stad indringen en groene netwerken overal door de stad liggen. Om dat systeem vast te houden is de hoofdstructuur bedoeld. Voor een groep bewoners gaat dat in het plan niet ver genoeg. Zij vragen om méér groen en harde spelregels en brachten daarvoor duizenden handtekeningen bij elkaar. Dat leidde tot het organiseren van een referendum. Alle Amsterdamse kiesgerechtigden konden ja of nee zeggen tegen het plan voor de hoofdgroenstructuur. En het werd nee. Volgens de uitslag stemde 59% tegen en bijna 35% vóór, bij een opkomst van 37,5%. Dat was onder de drempel, dus het werd ja voor het plan. Wat wilden de tegenstemmers? Ze wilden méér groen en een betere bescherming van het groen tegen bouwplannen en andere aantastingen in tal van situaties op buurtniveau. Ze waren dus niet tegen een groenstructuur maar wilden juist een betere, meer duidelijkheid. Helaas, de tegenstelling ‘ja – ja maar, of ja meer’ werd door het referendum vervormd tot ‘ja-nee’. Leve de duidelijkheid! Het referendum werkt dus niet echt. Wat kunnen we er van leren?
Andere besluitvorming
In de eerste plaats sluit de ja-nee reductie elke discussie over integratie in de buurt uit. Juist in structuurplannen voor de buurt of wijk zou een concrete integratie van ruimtelijk-ecologische en sociaal-economische elementen zichtbaar kunnen worden en daarmee de inzet van besluitvorming vormen. Dat gaat niet alleen over de ruimtelijke situatie maar ook over de belangenafweging. Hiermee zijn we dichtbij de discussie over de rol van verkiezingen in deze tijd. Deze is ruim tien jaar geleden scherp onder woorden gebracht door David van Reybrouck in Tegen Verkiezingen (2013). In zijn analyse spelen omkoping en het betalen van campagnes door commerciële belangengroepen een grote rol. Bij referenda is dat gevaar ook aanwezig. Het referendum over de hoofdgroenstructuur van Amsterdam illustreert dat ook niet-commerciële partijen een verwarrende versimpeling kunnen opleggen aan het proces van besluitvorming. Van Reybrouck pleit voor een rol van het burgerforum dat gevormd wordt door loting uit een groep die een doorsnede van de bevolking vormt. Eén van zijn inspiratiebronnen is Venetië. Daar werd al in de middeleeuwen door loting voorkómen dat de nieuwe Doge uit een vaste familieclan kwam.
In 2023 was ik betrokken bij het Burgerberaad Zaanstad-Waterland dat op deze manier tot stand was gekomen. Het thema was wonen en er kwam een Burgerakkoord met aanbevelingen. Een jaar later, blijken vele daarvan een plek gevonden te hebben in prestatie-afspraken tussen gemeenten, woningcorporaties en huurdersverenigingen. Het gaat dan bijvoorbeeld over coöperatieve woonwormen en doorstroming op de woningmarkt en duurzame woningbouw. (voor meer info: www mijnburgerberaad.nl). Hier is het burgerforum dus een initiatief dat de traagheid bij de woningbouw doorbreekt.
Het is nog te vroeg om te zien of dit soort initiatieven een antwoord bieden op verkiezingen en referenda, op de crisis in de democratie. Het lijkt wel een veel belovende zoekrichting om de democratie los te weken van de reclame, van de lonkende leuzen en de schone schijn van de schijnende zon in de sociale media, waarin feiten en wetenschap niet zo tellen. De noodzaak daarvan wordt nog eens onderstreept door Tom-Jan Meeus in zijn verhelderende boekje Duidelijkheid (2024). De urgentie daarvan is alleen maar groter geworden door de laatste verkiezingen in Nederland en de recente wending in de machtsverhoudingen in onze wereld. In oktober 2023 schreef ik nog, in mijn Rooilijn-column, dat klimaatverandering, de “Ongemakkelijke Waarheid” (Al Gore) gelukkig nu hoog op de politieke agenda staat. Inmiddels is die prioriteit van tafel.
Even terug naar de basis. Want deze ervaringen spelen zich af op de hogere besluitvormingsniveaus. Zij scheppen wel voorwaarden, maar het echte werk speelt aan de basis.
Innovatie via projecten
Afgelopen zomer bezocht ik een mooi project in Rotterdam, opgezet in het kader van de Architectuur biënnale door het bureau Latitude uit Venetië/Brussel. Een groep jonge mannen en vrouwen waren bezig een regenwateropvang te bouwen, bestaande uit een groot zeil met een gat in het midden dat het regenwater opving. Het werd geleid naar een cistern, een opslag voor een behoorlijke hoeveelheid van dit water. Dat wordt gebruikt in een volkstuinencomplex aangelegd in het Hefpark, een park aan de voet van de indrukwekkende Hefbrug, een industrieel monument waar ik een halve eeuw geleden nog met de trein over reed, vóór de bouw van de tunnel. Op de oude spoordijk er naast is het park met een volkstuinencomplex aangelegd. Een vrouw van de organisatie uit de buurt die dat park beheert, vertelde me, dat het samen tuinieren bewoners in contact met elkaar bracht van heel verschillende herkomst die nu in de aangrenzende wijken wonen. Een multiculturele ontmoetingsplek!
Dit is een mooi voorbeeld van het samengaan van ecologische, ruimtelijke en sociaal-culturele elementen in een integraal lokaal project. Het bestaan daarvan en de betrokkenheid van mensen daarbij veeg je niet van tafel! Dat geeft hoop. In Amsterdam heeft vooral Arnold van der Valk een belangrijke rol gespeeld in het verder ontwikkelen van de stadslandbouw en de grote rol die deze kan spelen om mensen bij elkaar te brengen. Dergelijke concrete projecten vormen een rijke bron om van te leren. En dat leerproces verdient veel meer aandacht.
Deze gedachte is niet nieuw. Eind 19e eeuw ontstond in Amerika de filosofische school van het Pragmatisme met John Dewey en zijn Learning by doing principe als meest bekende vertegenwoordiger. Op het grote belang daarvan voor een ecologische benadering heb ik al eerder gewezen. In de voorbeeldplannen uit begin jaren 90 werden belangrijke stappen op dit pad gezet. Helaas is juist het leren van deze projecten te weinig uit de verf gekomen. En op Rooilijn heeft Angelique Ruiter in maart 2024 een goed inzicht gegeven in de werking van living labs, een mooie, praktische en veel belovende uitwerking van de rol van leren in de ruimtelijke ordening. Leren door doen in een concrete situatie, dat is een vruchtbare benadering.
Sybrand studeerde biologie in Utrecht en was in zijn werkzame leven actief als onderzoeker bij de RU Utrecht (landschapsonderzoek), TU Delft (bouwkunde) en Alterra Wageningen. Daarnaast heeft hij als gastdocent gewerkt in Venetië en Brussel.
0 reacties