De westerse democratie is een ‘vetocratie’ geworden, verstikt door procedures en gevestigde belangen. Dat is de provocerende, en pijnlijk accurate, diagnose van Ezra Klein en Derek Thompson in hun boek Abundance: A New Politics for a Time of Scarcity (2025). De twee Amerikaanse journalisten (werkzaam voor o.a. Vox, The New York Times en The Atlantic) presenteren een analyse die even simpel als ontnuchterend is: overheden in het Westen zijn verleerd om grootse, positieve projecten te realiseren. In plaats van welvaart en overvloed te creëren, zitten ze vast in een moeras van procedures en gevestigde belangen. Hoewel het boek de Amerikaanse situatie schets, past de analyse ook goed bij de situatie in Europa.
De auteurs houden een pleidooi voor het denken in ‘overvloed’. Ze laten zien hoe progressieve partijen een groot geloof in procedurele rechtvaardigheid hebben gekregen, waarbij uitgebreide procedures van middel naar doel zijn verheven. Dit was een logische reactie op het optreden van de overheid tot de jaren zeventig, toen bij infrastructurele werken of in de industrie geen of weinig rekening werd gehouden met landschap of milieu, met onder andere veel milieuvervuiling tot gevolg en het rücksichtslos ‘moderniseren’ van historische steden. Vanuit een inherente drang om iedereen mee te laten praten en beslissen, en elke fout uit te sluiten, verzanden projecten in een moeras van procedures, wat onbedoeld de democratie naar een vetocratie heeft getransformeerd. Daarnaast moeten projecten te veel doelen tegelijk dienen, waarbij bijvoorbeeld een spoorlijn niet alleen als doel heeft de reistijd tussen twee steden te verkleinen, maar ook natuur moet versterken en de leefbaarheid op het platteland moet vergroten. Loffelijke doelen, maar daardoor komt een project niet of veel te laat en te duur tot stand.
Tegelijkertijd hebben conservatieve politici – met een sterk geloof in een minimale overheid en de kracht van het bedrijfsleven– de staat vleugellam gemaakt door de staat terug te trekken uit allerlei onderdelen van de maatschappij. Denk in Nederland bijvoorbeeld aan de bruteringsactie van de corporaties in de jaren negentig, waarbij alle Rijkssubsidies voor het bouwen van woningen door corporaties werden beëindigd, of het op afstand zetten van voormalige Rijksonderdelen zoals de netbeheerders, Prorail en de NS.
De nieuwste loot aan de stam is het populisme, dat in de VS, maar ook in Nederland zijn verhaal baseert op (vermeende) tekorten voor de eigen bevolking en het tekortschieten van de overheid om dit op te lossen. Denk aan de mythe dat statushouders alle vrijkomende huurwoningen bezetten. Maar bij populisten is het instandhouden van de schaarste een middel om aan de macht te blijven, en wordt het gebrek aan daadkracht vanuit de overheid gebruikt om dezelfde overheid meer autocratisch aan te sturen.
Het verfrissende van het boek is de onbeschaamd optimistische toon, die haaks staat op de vaak pessimistische ‘degrowth’-verhalen. De focus ligt niet op wat we moeten inleveren, maar op wat we kunnen opbouwen: een overvloed aan goede woningen, schone energie en betekenisvol werk. En dan niet met oplossingen die beter passen in een sciencefictionroman, maar door mentaal de knop om te zetten en de kracht van de overheid te benutten om deze overvloed te realiseren. Een eenvoudige en aansprekende oproep. Het voorbeeld uit het boek van Operation Warp Speed, waarbij onder Trump I in recordtempo een vaccin tegen COVID-19 werd ontwikkeld, is daarbij zeer aansprekend. Het laat zien dat de overheid middelen effectief kan inzetten om een acuut probleem op te lossen.
Een nadere lezing van het boek laat evenwel wel een diepere, meer problematische laag onder deze optimistische visie zien. De ongeduldigheid met procedures die de auteurs hekelen, is meer dan een roep om efficiëntie; het verraadt een ongeduldigheid met de ‘rommeligheid’ van de democratie zelf. De complexe procedures zijn er niet alleen om belangen te wegen, ze zijn het democratische proces. Door dit proces te framen als een obstakel, neigt het boek naar een technocratische visie waarin experts en daadkrachtige leiders, ongehinderd door lokaal verzet of politieke afwegingen, de ‘juiste’ beslissingen nemen. De auteurs erkennen dat er trade-offs gemaakt moeten worden, maar in een democratie betekent dit ook het meenemen en zorgvuldig wegen van de belangen van minderheden; een proces dat vaak veel tijd kost. Hun voorstel heeft het gevaar een stap terug te zijn, waarbij de overheid uit een moderniseringsstreven lokaal verzet en inspraak minimaliseert. De auteurs lijken weinig oog te hebben voor het feit dat de rommeligheid van democratie ook een buffer is tegen machtsconcentratie en ongelijkheid.
Bovendien leunt de agenda sterk op techno-optimisme. Het maakt diepgewortelde maatschappelijke problemen – waarom is er woningnood, wie profiteert van de huidige energiesystemen? – tot technische puzzels die met de juiste innovatie en deregulering op te lossen zijn. Hiermee negeren ze de politieke en economische machtsstructuren die schaarste veroorzaken en in stand houden. Hierdoor blijft de visie politiek-strategisch erg smal, gericht op een beperkt aantal thema’s zonder een brede coalitie voor maatschappelijke verandering aan te spreken.
Bovendien ontbreekt ook het besef dat er altijd tekorten blijven. De Jevons-paradox leert dat er altijd vraag is naar meer. Dit werd eerst geobserveerd bij stoommachines die efficiënter werden, terwijl er tegelijkertijd een groeiend gebruik van steenkool was., Dat zien we nu bijvoorbeeld terug met AI, waarbij data-houses steeds efficiënter worden maar door de sterk groeiende vraag de milieu-impact nog steeds groeit. Daarnaast is er het ‘shifting goals-probleem’: woningen die we nu minimaal van kwaliteit vinden, zouden voor onze voorouders paleizen zijn geweest; zelfs de allerarmsten hebben verhoudingsgewijs een overvloed aan eten, mobiliteit en kleding. Dit maakt het doel van Abundance niet minder nastreefwaardig, maar wat we nu als overvloed zien, kan over twintig jaar het nieuwe normaal zijn.
Het boek is niet alleen interessant om meer te weten te komen over de situatie in de VS. Er is zeker ook een vertaling te maken naar het Nederlandse ruimtelijk domein. De roep om daadkracht voor de woningnood en energietransitie is verleidelijk. Maar de blinde vlekken van Abundance dwingen ons tot kritische vragen. Wie profiteert er werkelijk van deze versnelde ontwikkeling? En welke democratische waarborgen zijn we bereid op te offeren voor snelheid? Het gevaar is dat een eenzijdige focus op ‘bouwen, bouwen, bouwen’ de stem van omwonenden en de bescherming van ecologische waarden reduceert tot hinderlijke vertraging, in plaats van een essentieel onderdeel van een rechtvaardige ontwikkeling.
Wat mij betreft zijn er de volgende lessen te leren, Ten eerste kan de kracht van de overheid benut worden. De overheid heeft het vermogen om richting te geven, schaal te organiseren en middelen te mobiliseren waar markt en maatschappelijk middenveld dit niet zelfstandig kunnen. Dit kan gaan om investeringen in kennis en infrastructuur, het doorbreken van patstellingen tussen partijen of het scheppen van spelregels die innovatie versnellen en tegelijkertijd publieke waarden beschermen. Het voorbeeld van Operation Warp Speed laat zien dat een overheid, mits doelgericht en besluitvaardig, barrières kan slechten en tempo kan maken. Een tweede belangrijke les is dat democratie geen vetocratie moet worden. Organiseer participatie zodat belangen tijdig en eerlijk worden gewogen, maar bouw ook een scherp democratisch go/no-go-moment in, waarna besluiten uitgevoerd worden en alleen bij misbruik of verwaarlozing nog kan worden ingegrepen. Zo blijft de democratische dialoog een voorwaarde voor legitimiteit, zonder te verworden tot een eindeloze reeks vertragingen die besluitvorming feitelijk blokkeren. Ten derde kunnen opgaven versimpeld worden: een spoorlijn is bedoeld voor connectie, niet om alle maatschappelijke problemen op te lossen. En tenslotte, als vierde les, bewaar oog voor wie wint en wie verliest bij overvloed.
Concluderend is Abundance een uitdagend en inspirerend boek. De diagnose van bestuurlijke verlamming is pijnlijk accuraat. De waarde van het boek ligt niet in de voorgestelde oplossingen, die uiteindelijk toch een antidemocratische en technocratische tendens in zich dragen. De werkelijke waarde is dat het ons dwingt een fundamenteler debat te voeren: niet alleen óf we een toekomst van overvloed willen, maar vooral hoe we die op een democratische en rechtvaardige manier kunnen bereiken. Het reëvalueren van hoe een democratisch overheid zich organiseert. Het is een boek dat de juiste problemen aankaart, maar nog niet de juiste antwoorden geeft.
Na een studie milieukunde aan het Van Hall Instituut begon hij als beleidsmedewerker wonen bij de gemeente Leeuwarderadeel. Vervolgens is hij onder andere secretaris van de stadsregio Leeuwarden geweest, adviseur bij architecten- en adviesbureau KAW en beleidsadviseur wonen bij de gemeente Leeuwarden.
In zijn werk verweeft Remco opgaven in het woondomein met de stedelijke opgaven op het gebied van mobiliteit, economie en sociale (gebieds)ontwikkeling. Hij heeft de afgelopen jaren meerdere malen gepubliceerd over de woningmarkt, in onder ander de Cobouw en op Gebiedsontwikkeling.nu. Hij publiceert daarnaast regelmatig posts op LinkedIn.
0 reacties