Eindbestemming bekend!

3 april 2017

Zef Hemel (2016)

De toekomst van de stad

Amsterdam University Press
274 p.
ISBN 97-89462- 98-2468
€ 19,95

Zef Hemel is een optimist. Wie in 2009 op het hoogtepunt van de financiële crisis het initiatief durft te nemen tot de ‘Vrijstaat Amsterdam’, een platform om ‘vrij te denken’ over de toekomst van de stad, moet dat wel zijn. Nu heeft hij als buitengewoon hoogleraar grootstedelijke studies een pleidooi geschreven voor de metropool onder de titel “de toekomst van de stad’. Een optimistisch essay in donkere dagen waarin hij het opneemt voor de ondernemende stedeling en de collectieve intelligentie van de metropool. Hemel is een goede verhalenverteller en zijn blogs scheppen hoge verwachtingen. Toch raakte ik al snel mijn nieuwsgierigheid naar de afloop van het boek kwijt. Het leest als een roman waarvan het plot al bij de eerste pagina bekend is. Dat moet kunnen, dacht ik nog, maar bij alle mogelijke afslagen staat maar één bord: metropool rechtdoor.

In de inleiding wordt een ambitieuze koers naar de toekomst uitgezet. “Steden zijn de sleutel naar de toekomst. …Het bewust ontwikkelen van dichtbevolkte, complexe steden zal zeker helpen de grote vraagstukken van dit moment en van de toekomst op te lossen: migratie, bevolkingstoename, bevolkingskrimp, klimaatverandering, zeespiegelrijzing, uitputting van grondstoffen, armoede, gebrekkige gezondheidszorg, tekortschietende leefbaarheid, waterschaarste, woestijnvorming, overbevissing. Dit vereist grondige kennis van de werking van steden…”. “Daarvoor moeten we natuurlijk wel de lessen van het verleden leren en de ervaringen op andere continenten in ons denken betrekken, want ditmaal moet het echt anders”.

Het essay begint bij het ontstaan van steden. Daar slaat meteen de twijfel toe. Steden zouden van meet af aan de bron van alle innovatie zijn geweest. Dat de landbouw vooraf zou zijn gegaan aan de stad is volgens Hemel een fabeltje van archeologen. Hoe zit het dan? Omdat water een noodzakelijke levensvoorwaarde is bouwden mensen hun nederzettingen bij het water: de Eufraat en de Tigris en andere waterrijke gebieden. Waterwerken zouden het begin zijn van de stad.

Deze omkering van de evolutie in het beschavingsproces heeft hij nodig om de steden een aangeboren innovatiekracht te kunnen toedichten. Door een ‘onverklaarbare’ groei van de bevolking, schrijft Hemel, kon het bevolkingsoverschot vanuit de stad als arbeidskracht voor de landbouw worden ingezet. Voor archeologen en sociologen (Goudsblom e.a.) is het bevolkingsoverschot geenszins onverklaarbaar. Er is voldoende bewijs dat juist de landbouw zorgde voor het voedselsurplus en de levensomstandigheden die het bevolkingsoverschot mogelijk maakten. Uit het bevolkingsoverschot konden steden met hun ambachten en specialisaties ontstaan.

Misschien vraagt u zich wat dit te maken heeft met metropolen? Deze kleine omkering is typerend voor het gemak waarmee Hemel het civilisatieproces in dienst stelt van de gewenste uitkomst. De stad is bij hem geen product van de sociale evolutie waarin de mensheid door trial en error, of door variatie en selectie om het in de termen van de evolutie te zeggen, tot een steeds complexere ordening komt. Het verhaal van de stad Babel illustreert dat zelfs ontwikkelde steden ten onder kunnen gaan bij gebrek aan een gemeenschappelijke taal of cultuur. De leerschool van variatie en selectie geldt ook voor metropolen. Sommige steden passen zich zo goed aan bij de eisen van een bepaalde fase van de civilisatie, dat ze daardoor aan overlevingskwaliteit en innovatiekracht winnen (zie Cities in Civilization van Peter Hall). De ene metropool overleeft, de andere niet. Voorlopig is de afloop nog onbekend.

Hetzelfde type omkeringen treffen we ook aan bij zijn analyse van de huidige metropolen. Zullen de metropolen de huidige ecologische crisis overleven? Hemel denkt van wel omdat de footprint van de metropool zal afnemen door de metropolitane dichtheid en concentratie. Hoe komt het dan dat Londen een ecologische footprint heeft die 120x de eigen oppervlakte beslaat? Hemel prijst de steeds complexere stelsels van watertoevoer in New York. Deze waterwerken strekken zich uit over een schaal van honderden kilometers en meer. Zij vormen voor hem het bewijs van de innovatiekracht en overlevingsdrang. Dat de gevolgen daarvan, zoals uitdroging, watervervuiling, klimaatverandering en uitputting van de grond op een steeds grotere schaal, de stad zelf bedreigen ziet hij als een uitdaging voor de metropolitane inventiviteit.

Een ander voorbeeld. De echte metropool, stelt Hemel, zorgt voor ‘import vervangende’ economie: wat van elders wordt ingevoerd, wordt in de stad nagemaakt en verbeterd. De grondstoffen en energie stromen de stad in en daar veranderen ze in goud. Niets is minder waar. De metropolitane economie doet niet langer aan importvervanging. De productie wordt uitbesteed aan de wingewesten en de grondstoffen worden geïmporteerd uit weer andere wingewesten. Daarmee is een van de krachtigste stimulansen uit de lokale economie verdwenen. Wat wel vervangen wordt is het lokale kapitaal en wel door internationale kapitaalstromen die diep doordringen in de lokale economie en bepalen welke innovaties wel en welke niet op de markt mogen komen. Dat is de huidige stand van de globaliserende economie. Telkens opnieuw stelt Hemel veel goede vragen maar geeft slechts één antwoord: wacht maar af, de metropool lost het wel op dankzij haar collectieve intelligentie.We maken even een sprong in de tijd. Een cruciaal deel van het pleidooi gaat over het stedelijk ondernemerschap in de 19e eeuw. Zef Hemel breekt een lans voor de hoofdrolspelers uit die tijd, de sociaal-liberale ondernemers als van Eeghen, Wibaut, Berlage en P.L. Tak. De modernisering van stad middels gasverlichting, riolering en schoon drinkwater, volkshuisvesting en de eerste woningbouwverenigingen hebben we aan hen te danken. Daarna ging het fout doordat de moderne beweging de stad planmatig wilde aanpakken. In plaats daarvan zouden we moeten leren vertrouwen op het probleemoplossend vermogen van de metropool en de burgers.

Laten we opnieuw Londen als voorbeeld nemen voor de strategie van Hemel. Na de afschaffing van de regulering van de financiële sector en de opheffing van de beperkingen op de vastgoedontwikkeling in de City in de jaren tachtig kwam een nieuwe dynamiek op gang. De ontwikkeling van de Docklands en met name Canary Wharf werd door Thatcher volledig overgedragen een privaat consortium. Daarna deed Ken Livingstone ondanks alle linkse beloften hetzelfde met East-Londen voor de Olympische Spelen, waar de overheid slechts mede-opdrachtgever was en de ontwikkeling opnieuw aan een privaat consortium werd overgelaten. Dankzij de geliberaliseerde vastgoedmarkt en de instroom van internationaal kapitaal is London een extreem gesegregeerde stad geworden. Hoe staat het met het probleemoplossend vermogen van deze metropool voor de naar schatting 200.000 armoedzaaiers uit de hele wereld die op de straat en in de metro leven?

De optimistische vergelijking van het stedelijk ondernemerschap uit de tijd van het Paleis van Volksvlijt met het ondernemerschap in het tijdperk van de globalisering gaat niet op. De klasse van lokale ondernemers bestaat niet meer en zal ook niet meer opstaan. Er is een betere analyse nodig van de verbindende thema’s in de stad en een betere strategie om de beweging van onderop te beschermen tegen de overmacht van de globalisering. In de top 10 van de steden met het beste leefklimaat staan er veel met rond de 1 à 2 miljoen inwoners. Zurich, Kopenhagen en.. ja Amsterdam. Die steden zijn ook bovengemiddeld productief en in talloze initiatieven van onderop druk bezig met het uitvinden van een circulaire stad. De overheid speelt daarin een stimulerende en regulerende rol. Wat is daar mis mee? Leve de metropool, maar vormgeven van de toekomst zonder plan of bestuur zal niet gaan.

Author profile
Jeroen is directeur van de Stad bv

Author profile
Jeroen is directeur van de Stad bv

Recensie gegevens:
Auteur(s):Jeroen Saris

3 april 2017

De tekst en tabellen in deze bijdrage zijn gepubliceerd onder een CC BY-NC-ND licentie. Voor hergebruik van foto’s en illustraties dient u contact op te nemen met Rooilijn.
Whatsapp

Reageer op deze publicatie

0 reacties

Een reactie versturen

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.