Collectief Particulier Opdrachtgeverschap in de stad: kies voor transformeren in plaats van creëren

In het debat over door wie de stad moet worden gemaakt kom ik tal van tegenstrijdigheden en vooringenomenheden tegen. De stelling herbergt er tenminste ook een. Zo probeer ik te doorgronden wat nu eigenlijk de tegenstelling is tussen ‘transformeren en creëren’? Ik zou het eerlijk gezegd niet weten. Voor mij gaat het altijd weer om een creatieve opgave die een sociale en maatschappelijke betekenis heeft. Het resultaat heeft bovendien ook nog eens een culturele betekenis. Het bepaalt onze woon- en leefomgeving. In die zin is het ‘creëren’ nooit een puur individuele aangelegenheid. Wij allemaal leven in en om het eindresultaat. Voor mij staat dan ook vooral de vraag centraal: wie waar wat mag creëren, en dus creatief mag zijn, in het maken van onze stad.

In ons land is de invulling van de woningbouwopgave vrijwel geheel voorbehouden aan institutionele partijen. De woningcorporaties hebben al vanaf de Woningwet van 1902 de publieke opdracht om te voorzien in de woningbehoefte van lagere inkomens. Het heeft Nederland zo’n 2,4 miljoen huurwoningen opgeleverd. Sinds de jaren negentig hebben projectontwikkelaars, dankzij talrijke grondposities, vrijwel een monopolie op het commerciële deel van de woningbouwproductie. Deze geïnstitutionaliseerde wijze van bouwen heeft er tevens voor gezorgd dat in ons land de burger is gereduceerd tot de rol van woonconsument. Deze mag, vaak letterlijk, in de rij gaan staan voor een product dat sterk onderhevig is aan de wetten van de markt en die verkiest een ver doorgevoerde standaardisatie: seriebouw en winstmaximalisatie kenmerken onze woningbouwproductie.

Het opmerkelijke is, dat veel van onze publieke beslissers, stedenbouwers en bestuurders, zich volstrekt vereenzelvigd hebben met de gedachte dat de stad voor ons en niet door ons gemaakt wordt. Voor hen zijn de institutionele partijen een vanzelfsprekende bondgenoot. De burger als opdrachtgever komt nog steeds maar nauwelijks voor in het gemeentelijk bouwbeleid.

Vaak gaat het om curiositeiten, waar de burger de ruimte krijgt om plannen te ontwikkelen voor het omkatten van een bestaand gebouw dat vraagt om functieverandering. Of wat kavels worden vrijgemaakt voor particulier opdrachtgeverschap. Met alle respect voor de stelling gaat het wat mij betreft dus vooral om de principiële vraag hoe de burger, individueel of als groep, het primaat zou kunnen verkrijgen in de realisering van de eigen woningbehoefte. Dan maakt het niet uit of het gaat om het omkatten van bestaande gebouwen of een nieuwbouwproject. Het gaat om het primaire recht dat burgers gaan voorzien in hun eigen woningbehoefte en dus ook om het maken van de eigen stad.

Het is inmiddels wel evident dat een omslag in het primaat van het bouwen ten gunste van de burger bijdraagt aan een meer kleurrijke, diverse stad. Burgers komen zelden of nooit op de gedachte om allen een gelijke woning te gaan realiseren. Sterker nog, hun deelname betekent per definitie dat een keur aan diversiteit ontstaat. Roombeek in Enschede, het Steigereiland in Amsterdam en het Homeruskwartier in Almere zijn het levendige bewijs. Daar is een veelvoud aan diversiteit ontstaan die niet onderdoet voor de oude bestaande, en meer en meer gewaardeerde, historisch gegroeide stad. Dat betreft zowel de bevolkingssamenstelling, architectuur als ook de functies. Almere laat bovendien zien dat met een financieringsregeling à la ‘ik bouw betaalbaar’ (zonder subsidieregeling) ook de lagere inkomens zichzelf betaalbaar kunnen voorzien van een in eigen beheer ontwikkelde nieuwbouwwoning.

Anders gezegd, ik zou het bijzonder vinden wanneer wij het primaat van het maken van de stad, transformatie of nieuwbouw, aan de burgers zouden gaan geven. Wat mij betreft wordt het een item bij de komende Tweede Kamerverkiezingen. Wie pakt die handschoen op?