Erfgoed betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen leidt tot hogere omgevingskwaliteit. Andersom biedt erfgoed kansen voor het betrekken van mensen bij de samenleving. Dat stelt Agnes de Boer, adviseur op het gebied van erfgoed. De Omgevingswet, die op 1 januari 2024 in werking treedt, biedt hiervoor mogelijkheden. Of de Omgevingswet daadwerkelijk iets kan betekenen voor de inzet van erfgoed, hangt af van de wil en inzet van betrokkenen, waaronder de erfgoedsector zelf. Dit artikel geeft hiervoor handvatten.
De Omgevingswet
Het doel van de Omgevingswet is zorgen voor een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit. Dat gaat bijvoorbeeld over cultureel erfgoed, archeologie, architectuur, stedenbouw, landschap en natuur. De wet maakt ook meer ruimte voor ruimtelijke initiatieven, geeft gemeenten meer bestuurlijke afwegingsruimte (bijvoorbeeld op het gebied van milieu) en zet participatie centraal. Bij het maken van een plan moet de overheid of initiatiefnemer alle betrokkenen betrekken en alle belangen meenemen. De Omgevingswet bestaat uit verschillende instrumenten. Voor bescherming van cultureel erfgoed zijn vooral de gemeentelijke omgevingsvisie, het omgevingsplan en de omgevingsvergunning van belang. Inwoners en erfgoedorganisaties hebben de mogelijkheid om hierop invloed uit te oefenen en het erfgoedbelang onder de aandacht te brengen.
Kasteel Gemert. Foto: Agnes de Boer
Omgevingsvisie en omgevingsplan
De omgevingsvisie beschrijft het toekomstbeeld voor de gemeente voor de lange termijn, van 10 tot 30 jaar. Het is een strategisch plan met beleidskeuzes op het gebied van mobiliteit, wonen, werken, erfgoed, natuur en milieu. Ook rijk en provincie maken een omgevingsvisie. Als het niet goed gaat met bepaalde facetten van de visie, zoals erfgoed, dan moet de gemeente daarvoor een programma maken. Het gemeentebestuur moet de wil hebben om erfgoed te vertalen in omgevingswaarden in de omgevingsvisie én de erfgoedwereld moet van zich laten horen en haar plek binnen de omgevingswaarden opeisen.
Vervolgens moeten overheden een regeling maken voor hun hele grondgebied. Voor erfgoed is daarin vooral het gemeentelijk omgevingsplan van belang. Vanaf 1 januari 2024 gaan de huidige bestemmingsplannen over in dit omgevingsplan. Gemeenten hebben daarna tot 2031 de tijd om een nieuw integraal omgevingsplan op te stellen. Het omgevingsplan bevat regels over activiteiten die gevolgen (kunnen) hebben voor de fysieke leefomgeving en kent functies toe aan locaties. Het is dus hét lokale instrument om uitvoering te geven aan or het beschermen van erfgoed, monumenten én hun omgeving, zoals een kasteel met een kasteeltuin, een fort met een vrij schootsveld of een molen met zijn molenbiotoop. Het is dus ook hét instrument waarbij de erfgoedwereld moet participeren.
Omgeving van een monument
Nieuw onder de Omgevingswet is dat gemeenten aandacht moeten schenken aan de omgeving van een monument. De wet heeft het begrip ‘omgeving van het monument’ in overeenstemming gebracht met het Verdrag van Granada (1985). Dit verdrag stelt dat activiteiten die in de omgeving van erfgoed worden uitgeoefend, effect kunnen hebben op dit erfgoed. Dit erfgoed moet beschermd worden tegen mogelijke beschadiging of vernieling. Artikel 5.130 van het Besluit Kwaliteit Leefomgeving (onderdeel van het Omgevinswetinstrumentarium) regelt daarom dat aantasting van de omgeving van monumenten voorkomen moet worden als dit een negatieve invloed heeft op het aanzicht of de waardering van die monumenten. Het omgevingsplan moeten regels bevatten die ervoor zorgen dat geen activiteiten plaatsvinden in de omgeving van monumenten die de waarde of het aanzicht van een monument ontsieren of beschadigen. Een voorbeeld is het de omgeving van een molen: daar moet voldoende windvang zijn gegarandeerd als voorwaarde voor het functioneren en het behoud van de molen. Dit betekent dat gemeenten in het omgevingsplan de omgeving van een monument goed moeten definiëren en inwoners en belangengroepen op het gebied van erfgoed, monumenten en archeologie hierbij betrekken.
Bijeenkomst Museum Vlaardingen 2021. Foto: Evelien Masselink, Erfgoedhuis Zuid-Holland.
Omgevingsvergunning
Voor veel activiteiten in de openbare ruimte gelden algemene rijksregels. Als die niet van toepassing zijn, is een vergunning nodig. De gemeente toetst dan of de activiteit mag. Gemeenteraden bepalen in het omgevingsplan zelf voor welke activiteiten wél of géén omgevingsvergunning verplicht is. Erfgoedorganisaties kunnen bij de gemeente er op aandringen dat bijvoorbeeld een vergunningplicht wordt ingesteld voor monumenten of monumentale ensembles en hun omgeving, beeldbepalende panden en gebieden, archeologische rijksmonumenten, vindplaatsen of verwachtingsgebieden.
Participatie
Met de invoering van de Omgevingswet wordt burgerparticipatie wettelijk verankerd. Participatie moet leiden tot betere plannen en meer draagvlak. Overheden zijn verplicht om participatie te organiseren bij het opstellen van een omgevingsvisie en het omgevingsplan. Andere initiatiefnemers, zoals een projectontwikkelaar of een ondernemer, moeten aangeven of ze aan participatie hebben gedaan en wat daarvan het resultaat is. De manier waarop participatie plaatsvindt en met wie, mag de initiatiefnemer zelf bepalen, passend bij de situatie. De gemeenteraad kan gevallen aanwijzen waarbij participatie verplicht is. Ook daarbij is het voor erfgoedorganisaties van belang om met de raad in discussie te gaan over verplichte participatie bij ontwikkelingen in de omgeving van erfgoed, monumenten en archeologische waarden.
Mallemolen Gouda. Foto: Molendatabase
Laat je horen
Eigenaren, gebruikers, vrijwilligers en belangenbehartigers van erfgoed, monumenten en archeologische waarden hebben verschillende mogelijkheden om van zich te laten horen. Naast participatie en inspraak kunnen de erfgoedbelanghebbenden zelf actief het cultureel erfgoed onder de aandacht brengen bij bestuur, ambtenaren en inwoners in de omgeving. De erfgoedbelanghebbenden zijn de oren en ogen van overheden voor de bescherming van cultuur-historische en archeologische monumenten. Er zijn verschillende momenten en manieren om erfgoed onder de aandacht te brengen en invloed uit te oefenen, zoals:
- Onderzoek welke inventarisaties of documenten al zijn of nog ontbreken over het cultureel erfgoed in de gemeente;
- Zet zelf participatie op voor de inventarisatie van de omgevingswaarden en overhandig die aan de wethouder;
- Check welke monumenten zijn aangewezen in de gemeente en grijp planologische momenten aan om aanvullingen aan te dragen;
- Let op de invulling van het brede begrip cultureel erfgoed. Ook plekken, objecten en ensembles die iets vertellen over het verleden en de omgeving van het monument bepalen de omgevingskwaliteit.
Omgevingswaarden beschermen
Bij het in kaart brengen van monumenten is het van belang de omgevingswaarden in relatie tot het monument mee te nemen. Denk aan de openheid van het landschap die bijdraagt aan de beleving van een kasteel of landgoed of de ligging aan het water waaraan de oorspronkelijke maritieme functie van een gebouw afgelezen kan worden. Omgevingswaarden zijn bijvoorbeeld: de cultuurhistorische en landschappelijk context; kenmerken van de omgeving zoals het type landschap en de verkavelingsstructuur; zichtbaarheid en beleefbaarheid, stedenbouwkundige elementen en ensemblewaarden. Erfgoed- en omgevingswaarden kunnen worden vastgelegd in het omgevingsplan, in de redengevende omschrijving van de aanwijzing van een monument of in een speciaal molenpaspoort, zoals in Zuid-Holland wordt gehanteerd. Een gebiedsbiografie kan helpen erfgoed te beschermen. De biografie belicht in woord, kaart en beeld hoe een gebied tot stand is gekomen onder invloed van de wisselwerking tussen mens en natuur en hoe het verleden in het hedendaagse landschap doorwerkt. Omgevingswaarden vormen een onderdeel van de gebiedsbiografie. De Omgevingswet wil dat overheden hun omgevingsbeleid meer integraal en gebiedsgericht maken. Dat wil zeggen dat de sectorale belangen in een gebied, waaronder erfgoed, in samenhang moeten worden afgewogen. Een gebiedsbiografie kan waardevolle input leveren voor deze visievorming, richting geven aan de uitvoering van plannen en een hulpmiddel zijn voor de participatie. Een gebiedsbiografie gaat niet alleen over het tastbare of fysieke landschap, maar ook over het sociale of immateriële landschap.
Sociale dimensie
Vanwege de sociale dimensie van erfgoed is het logisch dat bewoners kunnen participeren bij het maken van een gebiedsbiografie. Samen met de bewoners worden verbanden gelegd tussen de diverse lagen van landschappen, zoals archeologie, bebouwing en landgebruik, en de verbeelding in kunst, identiteit en verhalen. Op twee manieren kunnen inwoners en erfgoedbelanghebbenden hun inbreng leveren. Ten eerste door ‘meeweten’: het leveren van kennis over de kwaliteiten van de leefomgeving voor de visie of het plan. Die kwaliteiten gaan zowel over het archeologisch en gebouwde erfgoed met zijn omgeving als over het immaterieel erfgoed en de betekenis die mensen daaraan toedichten. Ten tweede door ‘meedoen’: het voeren van het gesprek over de toekomst van het gebied. De betrokkenen doen mee aan de waardering en de selectie van de gewenste kwaliteiten en aan het maken van beleidskeuzes en de vertaling van de gebiedsbiografie in de visie of het plan. Wat is waardevol en in welke vorm kan erfgoed van betekenis zijn voor de ruimtelijke ontwikkeling van een gebied?
Onderdeel van de sociale dimensie van de leef- en omgevingskwaliteit is immaterieel erfgoed. Dat gaat om cultuuruitingen die mensen met passie beoefenen en die een gevoel van identiteit en continuïteit geven. Levend erfgoed geeft kleur aan ieders leven. Van molenaar tot valkerij en het bloemencorso, van kermis tot processie en van Zomercarnaval tot Chinees Nieuwjaar geeft immaterieel erfgoed mensen houvast en laat mensen zich ‘thuis’ voelen. Nederland heeft in 2012 het UNESCO Verdrag inzake Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed ondertekend. Dat betekent dat overheden de beoefenaren van immaterieel erfgoed moeten ondersteunen bij de borging van hun erfgoed en bijdragen aan een gunstig klimaat waarin immaterieel erfgoed kan gedijen. Borgen wil zeggen: het nemen van bewuste acties om het erfgoed levend te houden zodat het voortgezet kan worden.
Erfgoedparticipatie
Erfgoedparticipatie is zowel van belang voor de bescherming van het erfgoed als voor de zingeving van de mensen zelf. Cultureel erfgoed brengt mensen samen en is van grote waarde voor de samenleving. Het Europese Verdrag van Faro (2005) stelt de mens en de samenleving en hún relatie met erfgoed centraal. Het gaat om collectieve zingeving en gemeenschapszin op alle niveaus, van gezin tot vereniging tot overheid en van gebeurtenissen en plekken. Bij erfgoedparticipatie is sprake van actieve deelname van erfgoedgemeenschappen aan maatschappelijke ontwikkelingen: de maatschappelijke waarde van het erfgoed staat centraal. Erfgoedparticipatie kan worden gestimuleerd door het inzetten van erfgoed als middel bij maatschappelijke en sociale vraagstukken en het betrekken van burgers bij erfgoed door erfgoedorganisaties en door overheden. De Omgevingswet geeft gemeenten mogelijkheden om in hun omgevingsbeleid rekening te houden met immaterieel erfgoed, voor zover dit verbonden is met specifieke locaties. Denk aan een historische processieroute die geblokkeerd raakt door een nieuwe weg of een molen die geen wind meer vangt door geplande hoogbouw. Voorkomen kan worden dat het gemeentelijk ruimtelijk beleid het voortbestaan van immaterieel erfgoed negatief beïnvloedt.
Haring en Korenwijn. Foto: Agnes de Boer
Neem initiatief
Met instrumenten als participatie, de gebiedsbiografie en de zorg voor de omgeving van erfgoed geeft de Omgevingswet kansen voor een goede verankering van archeologie, erfgoed, monumenten en hun omgeving in de ruimtelijke ordening en voor de bescherming ervan. Echter, ook onder de Omgevingswet gaat dit niet vanzelf. Alertheid en kansen creëren en benutten blijven van essentieel belang, ook buiten de ruimtelijke en juridische processen om. Hieronder een aantal praktische tips.
Participeer mee in het ruimtelijk beleid: Houd in de gaten of er bijeenkomsten zijn waar je mee kunt praten over omgevingsvisie, omgevingsplan, specifieke thema’s en vergunningen en zorg dat jouw erfgoedorganisatie bekend is bij de gemeente.
Wees realistisch en houd vol: Kijk over de schaduw van je eigen belang heen en vertrek vanuit de gezamenlijke opgave. Denk proactief mee over wat wél kan in een gebied en waarborg zorg en aandacht voor het erfgoed. Bedenk dat erfgoed één van de belangen is die meespelen bij ontwikkelingen.
Zet erfgoed in als middel voor andere doelen: Naast behoud van cultuurhistorische gebouwen en tradities kan erfgoed ook een middel zijn om maatschappelijke, economische of sociale doelen te behalen, zoals een aantrekkelijke woonomgeving of toeristische meerwaarde. Erfgoed meerwaarde geven of zichtbaar maken kan inspiratiebron zijn bij het opknappen van oude wijken of bij natuurontwikkeling.
Draag bij aan kennis en inzicht: Erfgoedbetrokkenen kunnen helpen bij het verhogen van de kwaliteit van de leefomgeving door kennis over cultureel erfgoed over te dragen aan inwoners, ondernemers of de gemeente. Organiseer een cursus, excursie of bijeenkomst over de waarde van erfgoed en betrek anderen, zoals jongeren of mensen met een migratieachtergrond.
Samen sta je sterk: Zoek aansluiting bij andere belangenorganisaties tijdens participatie. Welke kwaliteiten in een gebied vallen samen met jouw erfgoedbelang? Vorm coalities waardoor samenhangende waarden ontstaan die kwaliteit toevoegen aan een visie of plan.
Dit artikel is onderdeel van de Themareeks Erfgoed en Archeologie in de ruimtelijke ordening.
0 reacties