Al vallen ze niet altijd op, u heeft ze vast eerder gezien. Die kleine huisjes bij bruggen, waarin vroeger de brugwachter huisde. Omdat bruggen meer en meer op afstand worden bediend, raken deze brugwachtershuisjes steeds vaker de oorspronkelijke functie kwijt. Het lukt de Stichting Brugwachtershuisjes deze huisjes voor sloop en verval te behoeden. Dit herbestemmingsproces lijkt gemakkelijker dan het in werkelijkheid is.
Als Lotti Hesper in 2008 in Rotterdam komt wonen, staat het oude brugwachtershuisje bij de Lage Erfbrug in Rotterdam-Delfshaven leeg. Na tweeëneenhalf jaar lobbyen krijgt zij de sleutel, waarna zij zorgt dat het huisje gebruikt wordt voor exposities en als mini-muziekpodium. Lotti doet een oproep op LinkedIn om voor de brugwachtershuisjes te zorgen en zo komt ze in contact met anderen, verspreid door het land. Gezamenlijk maken zij een website en richten ze in 2012 de Stichting Brugwachtershuisjes op.
Activiteiten
In de ruim tien jaar dat de Stichting Brugwachtershuisjes bestaat is het uitgegroeid tot een landelijke organisatie dat zich ten doel stelt brugwachtershuisjes te behoeden voor verval en leegstand. Dit doet de Stichting door het beheer van de huisjes over te nemen van de eigenaren, meestal de provincie, gemeente of Rijkswaterstaat. Hierbij wordt het hands on bestuur ondersteund door een netwerk van enthousiaste en gedreven vrijwilligers; professionals met jarenlange ervaring die in te schakelen zijn bij het herbestemmingsproces. Ook ondersteunt de Stichting regelmatig de eigenaren bij het vinden van een passende invulling of zij coördineert dit gehele selectieproces. Doordat de oorsprong van de Stichting in Rotterdam ligt, lag het zwaartepunt van de activiteiten logischerwijs ook lange tijd in die regio. Inmiddels weten ook andere regio’s de Stichting te vinden en zijn er op andere plekken vergelijkbare initiatieven ontstaan.
In totaal kent Nederland ongeveer 1.100 brugwachtershuisjes, waarvan er steeds meer de oorspronkelijke functie verliezen omdat meer en meer bruggen op afstand worden bediend. Met dit potentieel aan herbestemmingsobjecten wil de Stichting ook meer inzetten op het delen van de kennis en ervaring, naast het zelf in beheer nemen en herbestemmen van huisjes. Hiermee hoopt de Stichting landelijk initiatiefnemers en eigenaren te helpen bij het vinden van een nieuwe functie voor een brugwachtershuisje.
Ontstaansgeschiedenis
Vroeger was in Nederland verkeer over water gebruikelijker dan verkeer over land, omdat wegen vaak onverhard waren. In de twintigste eeuw nam het autoverkeer toe. Om die opmars te combineren met het vaarverkeer, zijn er steeds meer beweegbare bruggen gebouwd. De brugwachters woonden vaak in een nabijgelegen huis. Later werden bruggen voorzien van een aparte kleine ruimte, van waaruit de brug en slagbomen eerst handmatig en later automatisch werden bediend. Vanaf ongeveer 2000 werd brugbediening op afstand geïntroduceerd, vanuit een bedieningscentrale met camera’s. Alleen voor storingen en in noodsituaties was bediening ter plaatse nog noodzakelijk.
Groningen Plantsoenbrug Foto: Lex de Jong
Architectonische hoogstandjes
In de Nederlandse traditie van ‘goed opdrachtgeverschap door de overheid’, zijn de brugwachtershuisjes vaak zorgvuldig ontworpen, door jonge architecten. De huisjes hebben meestal een monumentale waarde als cultureel erfgoed, vanwege hun gesloten karakter aan de straatkant en open karakter aan de waterkant. De huisjes bieden voor de gebruikers een weids uitzicht over het water, dat essentieel was voor het veilig bedienen van de brug. Brugwachtershuisjes staan veelal op prominente plekken, waardoor ze vanuit maatschappelijk oogpunt van grote waarde zijn voor de buurt. Brugwachters waren de oren en ogen van de buurt. Met het vertrek van de brugwachters ‘ontbreekt het dagelijks toezicht van iemand die zich om het huisje en de directe omgeving bekommert’, hoort de stichting vaak van omwonenden bij een herbestemmingsproces.
Herbestemmingsproces
Het proces om een huisje permanent beschikbaar te krijgen voor een nieuwe functie is iedere keer anders en kan complex zijn. Vaak zijn er naast de eigenaar ook andere partijen met eigen belangen betrokken. Zo kan het dat de eigenaar van het huisjes een andere is dan die van de brug of de grond waarop deze staat en bediend wordt door de provincie. Globaal bestaat het herbestemmingsproces van de Stichting Brugwachtershuisjes uit een zestal fases: contacteren, inventariseren, renoveren, selecteren, contracteren en beheren.
Contacteren
Het eerste contact tussen eigenaar en de Stichting start meestal op initiatief van de eigenaar bij het vrijkomen van een of meerdere brugwachtershuisjes. Andersom gebeurt het ook dat de Stichting of een initiatiefnemer een brugwachtershuisje ziet dat (ogenschijnlijk) niet meer in gebruik is. De Stichting probeert de eigenaar te vinden om te achterhalen of de eigenaar open staat voor herbestemming.
Inventariseren
Het echte herbestemmen begint met een inventarisatie. Daarbij wordt er gekeken naar bijvoorbeeld de ligging. Ligt de toegangsdeur voor of achter de slagboom? Of in welke mate veroorzaakt het voorbijrijdende verkeer geluidsoverlast of trillingen? Ook is het voor de toekomstige gebruiker van belang om te weten welke doelgroep(en) het huisje passeren. In wat voor staat verkeert het huisje? Welk achterstallig onderhoud of bouwkundige aanpassingen, zoals dubbel glas, geluidsisolatie, klimaatregeling en sanitair, zijn nodig om het huisje herbruikbaar te maken? Een ander belangrijk aspect is of de noodbediening intact moet blijven. Dit bepaalt de beschikbare ruimte in het huisje, en of een brugwachter nog toegang moet krijgen tot het huisje. Dit alles resulteert in een inventarisatierapport op basis waarvan de eigenaar een – vaak ook politieke – keuze kan maken of het huisje geschikt is voor herbestemming. Daarbij houdt de eigenaar rekening met de gebruiksmogelijkheden en de in te schatten kosten voor het gebruiksklaar maken.
Renoveren
Het inventarisatierapport helpt de eigenaar om op basis van het beschikbare budget keuzes te maken, of aanvullend budget te zoeken. Veel objecten zijn erfgoed of bestempeld tot monument, wat vanzelfsprekend ook de toegestane aanpassingen en de verbouwkosten bepaalt. Onder renoveren vallen ook noodzakelijke aanpassingen, zoals het verplaatsen van de toegangsdeur of het aanbrengen van sanitair.
Selecteren
Een mogelijkheid is een uitvraag organiseren waarbij geïnteresseerde partijen worden uitgenodigd om plannen in te dienen. Het plan dat het beste aansluit bij de wensen van de eigenaar leidt tot de selectie van een partij. Daarbij kan de eigenaar voorwaarden stellen met betrekking tot de sociaal maatschappelijke meerwaarde van het plan voor de buurt. Daarnaast beschikt de Stichting over een database, waarin alle initiatiefnemers – veelal ondernemers – zijn opgenomen die de Stichting ooit hebben benaderd met een plan of idee voor een nieuwe invulling van huisjes. Op basis van locatie kunnen deze partijen worden gevraagd of ze nog geïnteresseerd zijn.
De fases ‘renoveren’en ‘selecteren’ zijn ook om te draaien. Het voordeel hiervan is dat bij de aanpassingen rekening wordt gehouden met de wensen van de nieuwe gebruiker. Het nadeel is dat de ruimte specifiek voor deze gebruiker wordt ingericht en het daardoor mogelijk minder geschikt is voor hergebruik op het moment dat de gebruiker uit het huisje vertrekt.
Contracteren
Bij het in beheer nemen van een huisje door de Stichting worden er contracten opgesteld met de eigenaar en de gebruiker. In de meeste gevallen krijgt de Stichting het huisje ‘om niet’ in beheer en blijft de eigenaar verantwoordelijk voor het groot onderhoud, andere afspraken en verantwoordelijkheden worden vastgelegd in een contract. Met de gebruiker worden afspraken gemaakt over het gebruik van het huisje en de vergoeding die de gebruiker betaalt aan de Stichting. In het algemeen bestaat deze vergoeding alleen uit de kosten voor het klein onderhoud en een bijdrage om de kosten van de Stichting te dekken.
Beheren
Het beheren van het object is de laatste fase van het herbestemmingsproces. Dit bestaat voornamelijk uit klein onderhoud, zorg dragen voor het innen van de gebruikersvergoeding en overdragen van werkzaamheden waar de eigenaar verantwoordelijk voor is. Tot slot is af te spreken dat de Stichting een nieuwe gebruiker zoekt als een gebruiker het huisje verlaat. Daarbij zien we dat kleine erfgoedorganisaties in het algemeen gebaat zouden zijn bij het gebruiken van de kracht van de grotere (professionele) erfgoedinstanties zoals netwerken delen, podia en administratieve ondersteuning.
Amsterdam Kortjewantsbrug Foto: Lex de Jong
Waardebehoud en -creatie
De Stichting is ervan overtuigd dat het herbestemmen een bijdrage levert aan het verbeteren van de leefbaarheid op deze locaties. Deze overtuiging wordt onderbouwd door de studie ‘De invloed van herbestemming van cultureel erfgoed op de plaatsidentiteit’ (Van Zoest, 2022). Om de verbeterde leefbaarheid aan te tonen beschrijft van Zoest vier indicatoren die de plaatsidentiteit bepalen. De mate waarin een plek uniek wordt bevonden, de wijze waarop de plek bijdraagt aan het creëren van herinneringen, trots en zelfverzekerdheid van de mens en tot slot de zogenaamde ‘zelfeffectiviteit’: welke blijft behouden wanneer de plek en de plaatsidentiteit geen hindernis vormen.
Kijken we naar brugwachtershuisjes dan zien we dat de unieke ligging en bijzondere architectuur van dit cultureel erfgoed veelal wordt gepasseerd door mensen als onderdeel van hun dagelijkse route naar werk of huis. Dit (levensverhaal) maakt dat passanten zich identificeren met deze plek, zeker wanneer er door herbestemming een fijne buurtontmoetingsplek is ontstaan. Dat kan alleen wanneer buurtbewoners worden betrokken en zij invloed hebben op de nieuwe functie.
Kennisplatform
Van de ruim 1.100 brugwachtershuisjes in het land komen er steeds meer beschikbaar voor herbestemming. De Stichting is zich ervan bewust dat zij een belangrijkere rol krijgt bij het delen van kennis en ervaring over het herbestemmen van brugwachtershuisjes. Dit doel heeft de Stichting al langer, maar moet met het toenemende aantal huisjes meer voorrang krijgen. Op dit moment wordt er nagedacht over een werkbare vorm. Gedacht wordt aan een kennisplatform waar de meest gestelde vragen worden beantwoord en waar informatie of voorbeelddocumenten te vinden zijn die relevant zijn bij het herbestemmen. Daarnaast wordt de kennisbank verder geactualiseerd op basis van ervaringen en ‘lessons learned’, zowel van de Stichting zelf als van andere initiatiefnemers.
Lessons learned
De belangrijkste lessen die zijn geleerd door de Stichting:
- Herbestemmen en beheer zijn vaak ondergebracht bij verschillende afdelingen van de eigenaar. Het kost tijd om die afdelingen te overtuigen dat beheer en hergebruik naast elkaar kunnen bestaan;
- Omdat beheerders de taak hebben een veilig en betrouwbaar verkeer over weg en water te combineren – ook wanneer het huisje een andere bestemming krijgt – leidt een ander doel van het huisje af van die kerntaak. En daarin hebben de brugbeheerders gelijk: dit behoeft aandacht in het herbestemmingsproces wanneer het betreffende huisjes ook beschikbaar moet blijven voor noodbediening.
- Het brugwachtershuisje vormt meestal één geheel met de brug. De elektra van het huisje maakt deel uit van hetzelfde elektrische systeem als de brug. Stilstaan bij het voorkomen van bijvoorbeeld kortsluiting in een koffiezetapparaat is noodzakelijk, om hinder voor scheepvaart- of wegverkeer te voorkomen.
- De brugwachter had altijd toegang tot de wereld onder de brug, zoals de imposante machinekamer en grote contragewichten die bij een open- en sluitende brug vervaarlijk door de ruimte bewegen. Bij hergebruik moeten deze gevaarlijke technische ruimten worden afgesloten.
- In de tijd dat veel brugwachtershuisjes zijn gebouwd, loosde het toilet rechtstreeks op het water. Dit is tegenwoordig niet meer toegestaan. Een kostbare aansluiting op het riool is dan nodig om de mogelijkheden van hergebruik uit te breiden.
Brug naar de toekomst
Met het kennisplatform wil de Stichting doorgroeien naar dé partner voor iedereen die brugwachtershuisjes wil herbestemmen. Daarvoor staat de Stichting voor een aantal kansen en uitdagingen.
‘Vaak ligt het accent in de relatie met de gemeenten of provincies nog te veel op het ontzorgen van hun rol als eigenaar. Een gezamenlijk doel, met participatie als uitgangspunt, versterkt de positie van de lokale betrokkenen.’ schreef de Stichting eerder al (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2022). Behalve dat de Stichting de eigenaar ontzorgt door verval en leegstand tegen te gaan dienen gemeenten en provincies zich in te zetten om de maatschappelijke waarde van herbestemmen zichtbaar te maken al is dat niet eenvoudig in euro’s uit te drukken. Een herbestemd huisje kan bijdragen aan de sociale veiligheid of als ontmoetingsplek een belangrijke buurtfunctie vervullen.
Vanuit het herbestemmingsproces zou het helpen als vergunningen sneller worden verstrekt en gemakkelijker zijn aan te vragen. Een meer flexibele aanpak rondom het herbestemmen van deze unieke en bescheiden objecten zou helpen om het motto van de Stichting ‘Kleine huisjes, grote kansen’ ook voor de toekomst te behouden.
Tot slot: grote kansen liggen er niet alleen voor de brugwachtershuisjes. De laatste jaren verdwijnen veel andere (kleine) historische objecten, zoals seinhuisjes en portierswoningen uit het straatbeeld die het verdienen te behouden. Door herbestemmen van ‘klein’ erfgoed integraal te benaderen en op te nemen in bijvoorbeeld een gemeentelijke omgevingsvisie zijn relevante partijen eerder te betrekken in het herbestemmingsproces. Herbestemming raakt immers allerlei beleidsterreinen tegelijkertijd: zowel het sociale, fysieke, culturele als economische domein. Zo’n integrale aanpak zal leiden leidt tot creatievere, duurzamere en kwalitatief betere oplossingen en daarmee tot een straatbeeld waarin de historische verhalen behouden blijven.
0 reacties