Erfgoed speelt een belangrijke rol in de ruimtelijke ontwikkeling. Het geeft identiteit en kwaliteit aan de leefomgeving. Het Europese Faro-verdrag versterkt dit belang. Maar erfgoed geeft ook dilemma’s: hoe zorg je dat deze waarde van erfgoed daadwerkelijk een plek krijgt. En hoe voorkom je dat erfgoed slechts een procedurele ballast aan het been van gebiedsontwikkeling is. De reeks ‘Erfgoed en Ruimtelijke Ontwikkeling’ verkent deze vragen. Dit inleidend artikel geeft het kader hiervoor aan.
Reeks over erfgoed
Erfgoed, of cultureel erfgoed, is datgene wat men van de voorouders erft. Het is de nalatenschap van het verleden, waarmee we leven in het heden. Cultureel erfgoed draagt bij aan de identiteit van een samenleving. Veel mensen waarderen het erfgoed in hun (directe) omgeving en de maatschappij geeft het graag door aan toekomstige generaties.
Cultureel erfgoed wordt onderscheiden in materieel en immaterieel erfgoed (Korf & Vossen, 2013). Bij materieel erfgoed gaat het allereerst om gebouwd erfgoed, zoals monumenten, stads-en dorpsgezichten en ensembles van bebouwing. Daarnaast kennen we historisch-landschappelijk erfgoed, waar cultuurlandschapselementen zoals verkavelingspatronen, ontginningsstructuren en erfbeplanting onder vallen. Een derde facet van materieel cultureel erfgoed is het archeologisch of ondergronds erfgoed. Dit behelst de bekende en nog onbekende, in de bodem bewaarde, fysieke overblijfselen van menselijke bewoning. Immaterieel erfgoed is het erfgoed dat niet tastbaar is, maar wel waardevol is voor verschillende gemeenschappen. Het zijn cultuuruitingen die een gevoel van identiteit en continuïteit geven (Immaterieel erfgoed, 2023). Onder immaterieel erfgoed kunnen bijvoorbeeld tradities, gebruiken, ambachten en rituelen worden verstaan. Ook oral history, de verhalen die mondeling worden doorgegeven van generatie op generatie en die niet aan papier zijn toevertrouwd, valt hieronder.
Buitenplaats Akerendam in Beverwijk keek ooit uit over het Wijkermeer en ligt nu op een steenworp afstand van station Beverwijk.
Verdrag van Faro
De afgelopen jaren is er toenemende aandacht voor erfgoed als drager van herinneringen en identiteiten. Daarnaast is er aandacht voor de inzet van erfgoed voor maatschappelijke vraagstukken zoals sociale cohesie, welzijn en gezondheid. Ook wordt zichtbaar gezocht naar een betere balans tussen de geïnstitutionaliseerde erfgoedzorg en de inbreng van erfgoedvrijwilligers, erfgoedgemeenschappen en burgerinitiatieven. Het Europese Verdrag van Faro vraagt ons om de relatie van mens en samenwerking met erfgoed centraal te stellen. Dit sluit aan bij actuele ontwikkelingen in het Nederlandse veld van erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling op het gebied van meerstemmigheid, co-creatie, burgerinitiatief en burgerexpertise.
Het verdrag van Faro is in Nederland uitgewerkt in een Uitvoeringsagenda (RCE, 2022). Hierin zijn diverse thema’s vastgesteld. Een aantal thema’s focust op de waarde van erfgoed voor de samenleving: voor het sociale domein, voor democratische vernieuwing en voor de dynamische leefomgeving. Andere thema’s gaan in op cultuurverandering en een andere kijk op erfgoed: het anders waarderen van erfgoed, meerstemmigheid en oral history. Een aantal erfgoeddisciplines wil in eigen kring met het gedachtegoed aan de slag en heeft een eigen thema, zoals archieven, digitaal erfgoed en archeologie.
Ruimtelijke puzzels
Nederland staat voor grote ruimtelijke opgaven. We hebben ambities op het gebied van wonen, natuur, waterveiligheid, werken, stikstofreductie, verduurzaming en infrastructuur. Het instandhouden en versterken van het culturele erfgoed is hier onderdeel van. Ruimte is schaars, met als gevolg dat er keuzes gemaakt en oplossingen bedacht moeten worden over het gebruik van deze ruimte. Cultureel erfgoed kan een rol spelen in het maken van de keuzes. Het verleden en de identiteit van een gebied kunnen bijdragen in het bepalen van de toekomst van het gebied. Hoe dit in zijn werk gaat is bijvoorbeeld te vinden in de handreiking ‘Transformeren met cultureel erfgoed’ van het RCE (RCE, 2022).
De Schepenmakersdjk in Edam met twee theekoepels behorend bij monumentale herenhuizen.
Een samenhangende benadering
Het omgevingsbeleid op Rijksniveau is gebaseerd op de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) uit 2020, en is onderdeel van de Omgevingswet. Dit omgevingsbeleid vraagt om een samenhangende benadering van de leefomgeving, met benutten én beschermen als basis. Leefomgevingskwaliteit waarvan cultureel erfgoed onderdeel is, staat hoog op de agenda van de Omgevingswet (inwerkingtreding in 2024). Enerzijds gaat dit over het conserveren van erfgoed en de kaders en regels die daarvoor nodig zijn. Anderzijds gaat het over het borgen van de kwaliteiten van stad en land zoals de biografie van het gebied. Hierbij gaat het om het beschermen van landschapskwaliteiten en -karakteristieken in kwetsbare landschappen en gebouwde gebieden (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed). Een ander gevolg van de inwerkingtreding van de Omgevingswet is dat participatie méér deel gaat uitmaken van de vergunningverlening. Dit vraagt om een vernieuwing van de werkprocessen. Bij de behandeling van de Omgevingswet in de Eerste Kamer is expliciet aangegeven dat burgerparticipatie verder dient te worden geconcretiseerd. Dat geeft ons een opdracht en biedt kansen en dilemma’s.
Beeld ‘Veenus’ van een meisje met groene laarzen op de Markermeerdijk bij Etersheim waar een grootschalige dijkversterking wordt uitgevoerd. Achter de dijk de Etersheimerbraak, het laagstgelegen punt van Noord-Holland (6,6m onder NAP).
Ruimtelijke kwaliteit en identiteit
Dat landschappen, plekken, ieder een eigen verhaal kennen is het onderwerp van een groot aantal geografische studies. Dat plekken iets met je doen, een gevoel met zich meebrengen en dat dat door ieder van ons anders wordt ervaren, is mooi verwoord door auteurs als Hans Koppen en Gert-Jan Hospers (Koppen, 2012) (Hospers, 2015). Een auteur als Auke van der Woud (2020) laat zien hoe gelaagd en complex die plekken in historische tijd zijn opgebouwd. Theo Spek (2015) laat in diverse studies zien dat daaronder een nog veel diepere gelaagdheid schuilgaat. De combinatie van de ontwikkeling van het fysieke landschap, het natuurlijke landschap en de aanpassingen die de mens daar in het verleden heeft gemaakt, zorgt voor een mozaïek van waardevolle plekken. Deze gestapelde structuren vormen tezamen het eigen verhaal van een plek, ‘the sense of place’.
Bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen kunnen deze verhalen ter inspiratie worden gebruikt voor het ontwikkelen van een nieuwe identiteit of het versterken van de bestaande identiteit. Yana van Tienen (2007) laat zien hoe ingewikkeld dit proces is, welke afstemming dat vraagt en welke dilemma’s een rol spelen voor de ontwikkeling van het Waalfront. Theo Spek laat zien dat de keuze voor de versterking van de ene structuur leidt tot verlies van een andere structuur, en hoe je tot dergelijke keuzes komt. Daarnaast laat Spek zien hoe immaterieel erfgoed, zoals toponymie en de daarmee verborgen verhalen, in dit gebied zijn gebruikt om de identiteit te versterken. Tenslotte geeft het boek van Koos Bosma en Jan Kolen (2010) inspiratie met een aantal voorbeelden hoe je erfgoed kunt betrekken in plannen en ontwerpen voor de toekomst. Op dit moment wordt met financiering van de RCE gewerkt aan een update van dit boek.
Interesse van (jong) publiek bij een archeologische opgraving aan de Lagersstraat in IJmuiden.
Participatie en archeologie
De betrokkenheid van burgers bij de ruimtelijke ontwikkeling en erfgoed staat in de kinderschoenen. Sporadisch vindt een publieksopgraving plaats zoals recentelijk het project ‘Heel Heerlen Graaft’. Ook ‘citizens science’-projecten als ‘Erfgoed Gezocht’ mogen zich verheugen in grote belangstelling van de burger. Echter, bij de keuze welk erfgoed behouden of onderzocht dient te worden, is de burger in de regel (nog) niet betrokken. Een project als de opgraving van een onderduikhol in Epe, dat als voorbeeldproject is opgenomen in de Uitvoeringsagenda Faro, laat zien dat burgerinitiatief binnen de huidige kaders mogelijk is, dat dit tot andere keuzes leidt en in de lokale gemeenschap een grote impact heeft. Hoe burgers initiatieven kunnen ontplooien en welke rol zij in dit werkveld kunnen spelen is onderwerp van gesprek met erfgoedprofessionals en belangengroepen aan discussietafels in het kader van de Uitvoeringsagenda Faro.
Naast de opgave met betrekking tot burgerparticipatie zijn er nieuwe uitdagingen die voortkomen uit maatschappelijke opgaven zoals de klimaat- en energietransitie. Zo stelt Thijs Weststeijn (2023) in zijn boek ‘De toekomst van het verleden’ het spanningsveld tussen erfgoedbehoud en de klimaattransitie centraal. Ook de verduurzaming van monumenten is een opgave van formaat en leidt tot verhitte debatten. Door deze opgaven ontstaan nieuwe initiatieven, betreden nieuwe actoren het speelveld en veranderen rollen. Deze kunnen leiden tot spanningen tussen bewoners/stichtingen en ruimtelijke ontwikkelaars en erfgoedspecialisten. Daarbij is de vraag in welke mate het mogelijk is ruimte te geven aan initiatieven of dient er juist strak te worden gestuurd op behoud? Daarnaast dient de vraag zich op wie verantwoordelijk is voor de financiering.
Archeologie in IJmuiden aan de Lagersstraat in 2021.
‘Lelijk’ erfgoed
In hoog tempo wordt de Nederlandse leefomgeving getransformeerd. Hierin lijkt weinig samenhang te vinden. Toch zijn er duidelijke trends te onderscheiden. Zo worden bijvoorbeeld overal in Nederland naoorlogse wijken ‘gerevitaliseerd’ wat in de praktijk betekent dat deze in hoog tempo verdwijnen of sterk veranderen van aanzicht. Door middel van het recente aanwijzingsprogramma is met betrekking tot deze wederopbouwwijken goed nagedacht over behoud, herbestemming en de verduurzamingsopgave. Hoewel de RCE inmiddels een verkenning heeft gedaan naar zogenaamd ‘Post 65’-erfgoed, ontbreekt hiervoor vooralsnog een aanwijzingsprogramma. Wel biedt de Handreiking borging van Post 65 erfgoed uitgangspunten voor het opstellen van een beleidskader op lokaal niveau. Hiermee worden voor het nieuwere erfgoed zoals bijvoorbeeld bloemkoolwijken handvaten geboden. Minder aaibaar erfgoed, zoals jong militair erfgoed (MOB-complexen, luchtwachttorens, bunkercomplexen, e.d.), zijn in korte tijd verdwenen als gevolg van het afstoten van militaire terreinen door het Rijk. Inmiddels is de aandacht op dit type erfgoed gevestigd maar ontbreken vooralsnog richtlijnen en handreikingen.
Vooruitblik
Het omgaan met erfgoed bij ruimtelijke ontwikkeling – met de huidige grote maatschappelijke opgaven en de komst van de Omgevingswet – kent een aantal belangrijke dilemma’s. Zo is er de spanning tussen enerzijds de afweging tussen behoud en bescherming van bestaand erfgoed en anderzijds het actief benutten ervan voor het creëren van nieuwe identiteit en versterking van ruimtelijke kwaliteit. En daarbij: is erfgoed (inclusief archeologie) ‘zand in de motor’ óf ‘olie in de machine’? En hoe zorg je ervoor dat dit benutten van erfgoed daadwerkelijk van de grond komt? Een aanvullend dilemma is de organisatie van de rol van dat erfgoed, en de bijbehorende ‘human capital agenda’ die hieruit volgt. Wat vraagt het benutten van erfgoed aan organisatie, mensen en competenties – zeker in een wereld waarin de rol van vrijwilligers en stichtingen belangrijk is. Een derde dilemma dat we zouden willen adresseren is de ontwikkeling van nieuw erfgoed. We noemden al het ‘Post-65’ erfgoed, waaronder we ook de bijdrage in deze reeks van Willem Hendriks zouden kunnen scharen: verontreinigde locaties – ‘giflandschappen’ – als nieuw erfgoed.
Themareeks
Deze reeks over de waarde van erfgoed in de ruimtelijke ontwikkeling presenteert verschillende ruimtelijke ontwikkelingsprojecten uit de praktijk. Hierin leverde erfgoed op verschillende manieren een positieve bijdrage. In deze artikelen is aandacht voor erfgoed als inspiratiebron voor het verhaal van een plek, het gebruik en de versterking van bestaande structuren in relatie tot bijvoorbeeld de klimaattransitie en de rol van immaterieel erfgoed. Uiteraard is er ook aandacht voor burgerparticipatie en de mogelijkheden die de Omgevingswet biedt. En daarmee geven de artikelen kleur aan de geschetste dilemma’s:
- Lex de Jong en Frank Moerman beschrijven de kansen die kleine objecten kunnen bieden;
- Hans Koopmanschap beschrijft de evaluatie van de Erfgoedwet en de dilemma’s die daaruit voorkomen.
- Jan-Willem Oudhof gaat in op de rol van archeologie in projecten – en hoe dit tot vertraging of juist versnelling kan leiden.
- Agnes de Boer duidt de Omgevingswet vanuit de kansen die dit voor erfgoed biedt.
- Menne Kosian en Rowin van Lanen schetsen de wijze waarop historische structuren en leren van het verleden gebruikt kunnen worden in de strijd tegen klimaatverandering.
- Willem Hendriks voegt nieuwe erfgoed toe aan het debat: de plek van veelal industriële locaties met voormalige bodemverontreiniging, en hun huidige plek in het ruimtelijk debat.
- Gerdy Veschuure gaat in op het Faro-verdrag en hoe dit concreet bij de Zuiderzeelinie invulling krijgt.
- Nienke van Kuijeren en Rob van Eerden beschrijven hoe de provincie Noord-Holland gemeenten en bewoners enthousiasmeert voor archeologie.
Vanuit de Rooilijn redactie volgt in de reeks een boekrecensie over ‘De toekomst van het verleden – Erfgoed en klimaat’, van Thijs Weststeijn. En de gastredactie sluit de reeks af met een beschouwing over de artikelen en welke opgaven dit agendeert voor de toekomst.
We wensen u veel leesplezier!
Wilko Kornelius van Zijverden is Associate Lector bij het Lectoraat SAST en hoofddocent aan de opleiding Archeologie van Saxion.
Wilko van Zijverden studeerde fysische geografie aan de Universiteit Utrecht en Archeologie aan de Universiteit Leiden. Na het behalen van zijn masterdiploma’s werkte hij als fysisch geograaf in het archeologisch werkveld. In 2007 startte hij naast zijn baan als geoarcheoloog als deeltijddocent aan Saxion Hogeschool in Deventer. In 2011 startte hij in deeltijd een promotieonderzoek naar het Westfriese landschap waarop hij in 2017 promoveerde aan de Universiteit Leiden. In 2021 is Wilko benoemd tot parttime Associate Lector bij het Lectoraat SAST naast zijn werk als hoofddocent bij de opleiding Archeologie van Saxion. Daarnaast heeft hij nog altijd een kleine aanstelling als geoarcheoloog bij EARTH-Integrated Archaeology in Amersfoort.
Nienke van Kuijeren houdt zich binnen de provincie Noord-Holland bezig met publiekscommunicatie rond erfgoed en archeologie. Dit doet zij deels vanuit Archeologiemuseum Huis van Hilde in Castricum, dat eigendom is van de provincie Noord-Holland, waar zij de uitgaven van archeologische rapporten, publieksbrochures en publieksboeken coördineert. Daarnaast houdt ze zich bezig met de promotie van de historische beeldcollectie Provinciale Atlas die de provincie sinds 1888 bezit en het verhalenplatform Oneindig Noord-Holland dat verhalen ontsluit over cultuurhistorie en geschiedenis van de provincie Noord-Holland.
Daphne studeerde in 2018 af als planoloog en erfgoeddeskundige. Daphne heeft een bachelor Sociale Geografie en Planologie, een master Planologie en een master in Erfgoedstudies. Daphne is programmamaker bij Architectuurcentrum Amsterdam. Hier organiseert zij lezingen en debatten en cureert tentoonstellingen over transitieopgaven in de stad.
Geert Roovers studeerde in 1993 af als Civiel Ingenieur aan de Technische Universiteit Delft. Roovers werkt bij Antea Group als senior consultant op het gebied van ruimtelijke besluitvormingsprocessen, water en infrastructuur. Daarnaast voerde hij wetenschappelijk onderzoek uit naar de bestuurskundige aspecten van besluitvorming in deze werkvelden. In 2012 promoveerde hij op de interactie tussen systeembenaderingen en besluitvorming in het rivierbeheer. Recent voerde Roovers onderzoek uit naar publieke organisaties en asset management.
0 reacties