Een dichotomie doet het goed in politieke discussies. De werkelijkheid terugbrengen tot een eenvoudige tweedeling en vervolgens losgaan. Zo’n dichotomie is de Randstad en de Regio. Het is een klassieker en ook nog eens planologisch. In de jaren vijftig woedde een discussie die in 1956 werd geboekstaafd als ‘Het Westen en overig Nederland’, de titel van een compacte notitie van de Rijksdienst voor het Nationale Plan, de voorloper van de latere Rijksplanologische Dienst. De Randstad als planologisch concept bestond nog niet, vandaar het Westen, in menig tijdschriftartikel of polemiek met een hoofdletter geschreven. De RNP stelde dat het land als geheel kampte met een groot ruimtelijk en ruimtelijk-economisch probleem. In het Westen liggen steden die, vooral door migratie, een grote groei doormaken. Een te grote ‘congestie’ ligt in het verschiet, waardoor verdere economische expansie nauwelijks meer mogelijk is en dat betreft dan vooral die economische activiteiten die aangewezen zijn op ‘een milieu’ dat enkel in het Westen aanwezig is. De RNP doelde hier vooral op bedrijven die afhankelijk zijn van ‘diep vaarwater’: de zware en petrochemische industrie. Het land moest en zou industrialiseren! Daar bovenop, zo vond de RNP, worden steden steeds maar groter en ‘dreigen’ aaneen te groeien. Weg groen, landschap en boerenland (ook het begrip ruimtelijke kwaliteit bestond nog niet).
Buiten het westen liggen daarentegen ‘verscheidene’ gebieden die allerlei achterstanden vertonen, niet alleen economisch, maar ook voor wat betreft het aanbod en de kwaliteit van woningen en voorzieningen. Kortom: een ondermaats welvaarts- en verzorgingspeil. De conclusie: “Voortgaande concentratie om het zwaartepunt in het westen vergroot de bestaande verschillen. In plaats daarvan is juist het omgekeerde nodig, nl. aantrekken van nieuwe bestaansbronnen en opvoering van het welvaartspeil in overig Nederland.” Eindconclusie: het is nodig dat “het stimuleren van nieuwe bestaansbronnen buiten het westen ter wille van een betere bevolkingsspreiding als leidende gedachte wordt aanvaard.”
Voordat de RNP-notitie het licht zag, oefenden verschillende provincies buiten het Westen zware pressie uit op Den Haag, via dag- en vakbladen en achter de schermen via het parlement. Er moest een nieuw, ruimtelijk inrichtingsmodel van het land komen. Verder ging de consensus niet. Verschillende ‘modellen’ werden voorgesteld. Een voorbeeld: een verstedelijkingsas langs de IJssel die de druk op het Westen zou afleiden en tot economische ontwikkeling van het Oosten zou leiden.
In 1958 ging de regering om. In wat inmiddels de Zesde Industrialisatienota was, werden de conclusies van de RNP omarmd. De ruimtelijke ordening van de Randstad (in 1958 geboren als planologisch concept) moest gekoppeld worden aan de inrichting van het hele land. Het is een bekend verhaal dat in de periode 1952-1958 onder de vier kabinetten Drees, een grote coalitie van KVP, PvdA, CHU, VVD, de grondslagen werden gelegd van wat de welvaarts- of verzorgingsstaat is gaan heten, met de AOW-regeling van 1956 als een van de kroonjuwelen. Echter, met het in elkaar schuiven van ruimtelijke ordening en industrialisatiebeleid kreeg het welvaartstaatproject een belangrijke, territoriale dimensie. Regionale stimuleringsprogramma’s en subsidieregelingen volgden elkaar op, met daar bovenop een aanvankelijk ambitieus programma voor een spreiding van rijksdiensten, weg uit de veel te volle Randstad. Het feit dat een deel van het CBS in Heerlen zit en het hoofdkantoor van de DUO in Groningen, herinnert hieraan.
De afbouw van het territoriale welvaartsproject zette een kwart eeuw later in. De ommezwaai werd niet afgekondigd in een economische beleidsnota, maar in een ruimtelijke nota, de Structuurschets Stedelijke Gebieden (SSG) van 1983. Waar het regionaal beleid in de loop der tijd gebukt ging onder nogal zwaarmoedig stemmende begrippen als ontwikkelings- en probleemgebied, pakte de SSG uit met het ogenschijnlijk ronkende motto regio’s op eigen kracht, het tegenovergestelde van geldverslindende, Haagse kracht. Voor zover het rijk economische ontwikkeling zou gaan ondersteunen, dan vooral op die plekken waar de te verwachten effecten het grootst zullen zijn, de vier grote steden van de Randstad voorop. Met de Vierde nota van 1988 brak vervolgens een politieke strijd uit over de selectie van stedelijke knooppunten, steden met de beste nationale dan wel internationale concurrentiepositie. Verschillende provincies buiten de Randstad groeven de strijdbijl weer op met de Vijfde Nota van vlak na de eeuwwisseling. Dit keer draaide het om de selectie van stedelijke netwerken. De uitkomst was een deels semantisch onderscheid tussen netwerken op drie niveaus van importantie, met bovenaan de Deltametropool (v.h. de Randstad). Regionale verschillen in welvaart en welzijn, om deze klassieke termen te gebruiken, vormen geen onderwerp meer in latere nationale ruimtelijke nota’s, tot en met de huidige omgevingsvisie. Op zich niet vreemd, dat wil zeggen: te verklaren. Immers, de welvaarts- c.q. verzorgingsstaat als geheel is drastisch afgetuigd en waarom zou de ruimtelijke ordening zich daaraan kunnen onttrekken? Politiek en maatschappelijk is de dichotomie van de Randstad en de Regio echter weer springlevend. Door middel van allerlei genuanceerde vertogen kan deze tweedeling naar de prullenbak verwezen worden. Dat is wat al te gemakkelijk. Zie het maar als een soort van metafoor, waarachter complexe, samenhangende problemen schuil gaan van ruimtelijke rechtvaardigheid. Op dit moment is echter de politieke, maar ook departementale fragmentatie dusdanig groot, dat het leggen van verbindingen zoals dat eerder gebeurde (zie boven) nogal illusoir lijkt te zijn. De NOVEX vormt een lakmoesproef. Overigens, stop eens met die afkortingen! WBS, wie verzint het? Ik vertik het om dit uit te schrijven Overigens, drie beleidsletters van een belendend ministerie. Niet Binnenlandse Zaken waar ruimtelijke ordening gestald is, maar Infrastructuur en Waterstaat. Over fragmentatie gesproken.
Zijn interesse gaat uit naar planning, governance en ruimtelijk ontwerpen op het regionale en nationale schaalniveau en naar pogingen om te komen tot vormen van ruimtelijke planning op transnationaal en EU niveau.
Hij heeft planologie gestudeerd op de Universiteit van Amsterdam en is daar in 1991 gepromoveerd op een proefschrift over ruimtelijke concepten. Na enige jaren gewerkt te hebben bij een planologisch en stedenbouwkundig adviesbureau keerde hij in 1994 terug als postdoc om, samen met Andreas Faludi, onderzoek te doen naar European spatial planning.
In 2000 maakte hij de overstap naar de Technische Universiteit Delft en werd daar in 2008 hoogleraar. Zijn meest recente publicaties zijn de bij Routledge verschenen bundel The Randstad: A polycentric metropolis, geredigeerd samen met Vincent Nadin en The Routledge Handbook of Regional Design, geredigeerd samen met Michael Neuman.
0 reacties