Archeologie kan mensen verbinden. Kennis van historische waarden zorgt voor betrokkenheid van bewoners bij hun leefomgeving. Provincies kunnen hun taken op het gebied van archeologie op verschillende manieren uitvoeren. Provincie Noord-Holland zet vol in op informeren en inspireren van gemeenten en enthousiasmeren van álle inwoners. Het Steunpunt Monumenten & Archeologie en Archeologiemuseum Huis van Hilde spelen hierbij een centrale rol. Belangrijke vraag daarbij is wanneer archeologie écht toegankelijk is voor het publiek.
De belangrijkste verantwoordelijkheden voor het verankeren van archeologie in de ruimtelijke ordening zijn neergelegd bij gemeenten. Zij moeten in hun omgevingsbeleid kaarten opnemen met archeologische waarden en verwachtingen, inclusief beleidsregels indien de bodem verstoord zal worden. In beginsel is ‘behoud in situ’ het uitgangspunt: vindplaatsen moeten behoed worden voor vernietiging. Als dat niet kan, moeten ze op kosten van de verstoorder opgegraven worden. De provincie is ‘slechts’ verantwoordelijk voor het beheer van archeologische collecties die voortkomen uit opgravingen van de ‘verstoorders’. Archeologische opgravingen leveren de provincie Noord-Holland jaarlijks zo’n 400 dozen aan materiaal op voor in het archeologisch depot. Dit artikel gaat in op de manier waarop de provincie Noord-Holland haar bredere archeologische taken invult.
Noord-Hollands beleid
Om gemeenten te voorzien van kennis over cultuurhistorische, en dus ook archeologische, waarden heeft de provincie Noord-Holland de ‘Leidraad Landschap en Cultuurhistorie‘ opgesteld (provincie Noord-Holland, 2019). Dit is een handreiking aan gemeenten voor het inpassen van ruimtelijke ontwikkelingen in het landschap, zoals bebouwing, agrarische bedrijven, infrastructuur of vormen van energieopwekking. De leidraad geeft gebiedsgerichte én ontwikkelingsgerichte beschrijvingen en biedt toepasbare informatie over de manier waarop ruimtelijke ontwikkelingen kunnen bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving.
In Noord-Holland zijn 32 Bijzondere Provinciale Landschappen (BPL) aangewezen, vastgelegd in de provinciale omgevingsverordening. Met de BPL wil de provincie de cultuurhistorische waarden van landschappen beschermen. Per landschap is beschreven welke ecologische, landschappelijke, cultuurhistorische of aardkundige waarden aanwezig zijn. Deze zogenaamde kernkwaliteiten mogen niet aangetast worden. In deze leidraad, en in het ‘Beleidskader erfgoed en cultuur’, worden daarnaast tien gebieden genoemd waarvan de provincie specifiek aan gemeenten vraagt de archeologische waarden goed te beschermen (provincie Noord-Holland, 2022). Dit doet de provincie onder meer door gemeenten te informeren en te inspireren via het Steunpunt Monumenten & Archeologie.
De tien archeologiegebieden die de provincie Noord-Holland heeft aangewezen. Bron: Provincie Noord-Holland.
Steunpunt voor erfgoedambtenaar
Het Rijk heeft met provincies bestuurlijke en financiële afspraken gemaakt over het faciliteren van een provinciaal steunpunt voor erfgoed. Een dergelijk steunpunt voert de volgende taken uit: het vormen van een aanspreekpunt ter ondersteuning van gemeenten, het bieden van een platform voor afstemming tussen partijen in de regio en het bevorderen van de deskundigheid van gemeenten op het gebied van wet- en regelgeving over monumenten en archeologie in de uitvoeringspraktijk. Hoe provincies hier invulling aangeven is vrij gelaten en verschilt per provincie.
De provincie Noord-Holland heeft in 2017 het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland in het leven geroepen, een samenwerking tussen MOOI Noord-Holland en Stichting NMF. Dit steunpunt voert de hierboven genoemde basistaken uit, aangevuld met taken waarvoor provincie Noord-Holland extra middelen ter beschikking stelt. Onder de basistaken verstaat de provincie allereerst het zijn van een kennispunt en vraagbaak voor gemeenten. Zo is er een loket waar beleidsmedewerkers van gemeenten met acute erfgoedgerelateerde vragen terecht kunnen, worden basismodules met erfgoedkennis ontwikkeld en aangeboden, en bestaat een erfgoedteam waarin erfgoedambtenaren en erfgoedprofessionals kennis uitwisselen.
Daarnaast vervult het steunpunt communicatieve taken zoals de ontwikkeling en het beheer van een website met kennisbank, het verzorgen van een nieuwsbrief voor erfgoedambtenaren en het actief delen van informatie over actuele ontwikkelingen. Als laatste biedt en onderhoudt het steunpunt een netwerk voor erfgoedambtenaren, bijvoorbeeld door bijeenkomsten met bestuurders en raadsleden te organiseren op gemeentelijk, provinciaal of rijksniveau. Het steunpunt biedt dus een breed pakket aan kennis en ondersteuning waar erfgoedambtenaren gebruik van maken.
Inspiratie
De manier waarop archeologische kennis wordt overgebracht doet er toe. Een presentatie gegeven door een begeesterde expert of een kleurrijke publicatie met veel concrete voorbeelden, het draagt bij aan de mate waarop kennis blijft hangen bij de ontvanger. De provincie Noord-Holland laat het Steunpunt Monumenten & Archeologie daarom extra taken uitvoeren die zich specifiek richten op inspiratie voor het gemeentelijk beleid. Voor archeologie dienen de tien archeologiegebieden die de provincie heeft aangewezen, hiervoor als uitgangspunt. De provincie vraagt gemeenten de archeologische waarden in deze gebieden goed te beschermen, daarvoor voedt ze de gemeenten met inhoudelijke kennis en inspireert ze actief met voorbeelden. Voor acht van de tien archeologiegebieden heeft het steunpunt een zogenaamde archeologieglossy, getiteld ‘Schatrijk’ gemaakt. Een glimmende hard copy en gratis downloadbare digitale uitgave waarin het rijke bodemarchief in dat specifieke gebied centraal staat. Artikelen over de ontwikkeling van het landschap, de bewoningsgeschiedenis van de regio en archeologische vondsten inspireren zo betrokkenen bij ruimtelijke planvorming, of dat nu gemeentelijke medewerkers zijn of projectontwikkelaars, om archeologisch erfgoed te benutten.
e archeoglossy ‘Schatrijk’ belicht het archeologiegebied Oer-IJ. Bron: Provincie Noord-Holland
Archeologie ‘toegankelijk’ maken
Een tweede focus van de provincie ligt op het breed en laagdrempelig uitdragen van archeologische waarden naar de inwoners. Dit doet zij in Archeologiemuseum Huis van Hilde in Castricum. De provincie vindt de toegankelijkheidseis uit de Erfgoedwet (2015) namelijk van groot belang. De wet stelt (artikel 5.8, lid 1): “Gedeputeerde staten houden een depot in stand waarin archeologische vondsten (…) kunnen worden opgeslagen op een wijze die uit een oogpunt van behoud en toegankelijkheid verantwoord is”. Over de vraag wat toegankelijk is kunnen partijen verschillende opvattingen hebben. Is het voldoende om vondsten en documenten fysiek toegankelijk te maken met een archeologisch depot dat tijdens beperkte bezoektijden of op afspraak te bezichtigen is? En welke doelgroep trek je daarmee? Alleen de ‘die-hard’ wetenschapper of ook het algemene publiek? Recente landelijke onderzoeken over publieksbereik en participatie wijzen uit dat archeologische kennis het publiek nog niet voldoende bereikt (Goudriaan et al., 2021). De potentiële belangstelling van het publiek is groot maar archeologische partijen slagen er niet voldoende in een breed publieksbereik te realiseren. Zo stijgen de bezoekerscijfers aan archeologische musea minder hard dan die van reguliere musea.
De provincie Noord-Holland vindt een beperkte invulling van toegankelijkheid (lees: alleen het opslaan van dozen om ze te bewaren voor nader onderzoek) niet voldoende. Toegang betekent in de ogen van Gedeputeerde Staten zowel fysieke toegang als intellectuele toegang tot de archeologische collectie. Iedere Noord-Hollander moet het verhaal over de provincie kunnen begrijpen en er actief over op de hoogte worden gebracht. Dit sluit aan bij dat wat met het archeologieverdrag van Malta (artikel 9) wordt beoogd: de overheid dwingt ‘verstoorders van de bodem’ tot onderzoek, maar beoogt ook hetgeen het onderzoek oplevert, terug te geven aan de gemeenschap (Europese Commissie, 1992). In het cultuurbeleid van de provincie is de toegankelijkheid van de archeologische collectie daarom als volgt omschreven: “De provincie zet sterk in op de educatieve en museale aspecten van de archeologie. In Huis van Hilde worden alle topvondsten getoond in een permanente tentoonstelling. Aan de hand van innovatieve technieken, zoals gezichtsreconstructies, interactieve schermen en kaarten, krijgt de bezoeker inzicht in het ontstaan van het Noord-Hollands landschap en in de geschiedenis van de menselijke bewoning”. Het erfgoed zichtbaar en toegankelijk maken voor een breed publiek via Huis van Hilde is bekrachtigd in het recent gesloten coalitieakkoord in de provincie (Provincie Noord-Holland, 2023).
De inspiratie voor gemeentelijk beleid is zeer belangrijk voor Huis van Hilde. Alleen vanuit een goed gemeentelijk archeologiebeleid komt goed onderzoek tot stand. Uit goed onderzoek komen mooie collecties voort, waardoor kennis van de regio in Huis van Hilde kan worden uitgebreid en gedeeld met publiek. De verhalen over de regio nemen bezoekers van Huis van Hilde weer mee terug naar hun gemeente. En zo is de cirkel, zoals die met het verdrag van Malta is voorzien, rond.
De vaste tentoonstelling in Huis van Hilde, met in de vitrines op de achtergrond een aantal mensfiguren (beeld provincie Noord-Holland, 2022). Bron: Provincie Noord-Holland
Archeologie voor publiek
Huis van Hilde biedt een breed aanbod aan archeologische kennis en activiteiten waarbij de beleving van de archeologie centraal staat. Daarbij zijn gezinnen met kinderen en schoolklassen de belangrijkste doelgroep. Naast de permanente tentoonstelling waarin verschillende Noord-Hollandse mensfiguren centraal staan, worden tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd die een specifiek onderwerp uitlichten. Door middel van randprogrammering, activiteiten zoals de Archeohotspot, lezingen en evenementen, wordt de archeologische kennis op een aansprekende, en op verschillende doelgroepen gerichte, manier uitgedragen. Voor scholen in het basis- en het voortgezet onderwijs zijn verschillende educatieve pakketten beschikbaar. Er is het Archeolab waar leerlingen replica’s van archeologische vondsten van dichtbij bestuderen. Leerlingen worden bij hun bezoek begeleid door educatieve vrijwilligers.
Onderzoek van een jonge bezoeker van Huis van Hilde in het Archeolab. Bron: Provincie Noord-Holland
Vanuit Huis van Hilde wordt ook een reeks archeologische publicaties uitgegeven: van publieksbrochures tot digitaal materiaal zoals een online ‘Canon van de Noord-Hollandse archeologie’ die zich met Noord-Hollandse informatie richt op leerkrachten in het basis- en voortgezet onderwijs.
Een selectie van de reeks archeologische uitgaven die de provincie uitgeeft. Bron: Provincie Noord-Holland
Wat levert dit op?
Huis van Hilde bestaat inmiddels acht jaar en dat geeft de mogelijkheid te kijken naar de ‘opbrengst‘ van het enthousiasmeren over archeologie in Noord-Holland. Gemiddeld ontvangt Huis van Hilde 30.000 bezoekers per jaar, exclusief de coronajaren. In 2022 bedroeg het bezoekcijfer alweer circa 80% van dat in 2019 en in de eerste helft van 2023 wisten 17.000 bezoekers de weg naar Huis van Hilde te vinden. Wekelijks bezoeken drie schoolklassen uit Noord-Holland Huis van Hilde.
De impact van extra inzet op inspiratie door het Steunpunt aan gemeenten is lastiger te concretiseren. Steunpunt en provincie voeden de gemeenten maar staan meer op afstand bij de concrete uitwerking ervan en het publieksbereik van gemeentelijk archeologiebeleid. Inspiratie vanuit het steunpunt heeft bij het project ‘Scars of war’ een verbindende en stimulerende rol gehad. In dit project in ’t Gooi en de Utrechtse Heuvelrug stond archeologie uit de Tweede Wereldoorlog centraal. 351 vrijwilligers hebben via de analyse van hoogtekaarten meegezocht naar onontdekte sporen in het landschap van recent militair erfgoed (zoals bomkraters, loopgraven, munitiedepots). De kennis over de archeologie in ’t Gooi, de burgerbetrokkenheid bij archeologie en het draagvlak is daarmee toegenomen.
Wereld te winnen
‘Archeologisch onderzoek verrijkt en verdiept het verhaal van onze samenleving.’ Zo schreef de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen in haar beleidsreactie op het advies ‘Archeologie bij de tijd’ van de Raad van Cultuur (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2022). Erfgoed verbindt mensen met elkaar en hun leefomgeving. Het is het gevoel onderdeel te zijn van een gebied en regio met een duidelijk (cultuur)historisch verhaal. In de praktijk blijkt echter dat bezoekers van archeologische musea nog geen goede afspiegeling vormen van de Nederlandse bevolking (Goudriaan et al., 2021). Voor provincie Noord-Holland bestaat de uitdaging om met Huis van Hilde op zoek te gaan naar verbreding van haar publieksbereik. Toegankelijkheid betekent immers ook dat een divers publiek het verhaal over de archeologie van Noord-Holland begrijpt.
In de komende jaren zal archeologie ook een rol moeten krijgen bij de grote ruimtelijke opgaven waar provincies, maar ook gemeenten, voor aan de lat staan, zoals de energietransitie, klimaatadaptatie en woningbouwopgave. De provincie blijft gemeenten inspireren om archeologische waarden hierbij goed voor ogen te houden. Of dat resulteert in het behouden van archeologisch erfgoed, het mee-ontwikkelen, of toch het opgraven ervan als in situ behoud niet mogelijk is, valt niet te zeggen. Dit zal per regio verschillen. Maar de basis ligt bij een goed ruimtelijk beleid van gemeenten. De ‘inspiratie’ hiervoor die de provincie gemeentes geeft is dus van wezenlijk belang archeologisch erfgoed in de toekomst.
Nienke van Kuijeren werkt als beleidsadviseur erfgoed en archeologie bij de provincie Noord-Holland.
Rob van Eerden is beleidsadviseur archeologie bij de provincie Noord-Holland.
0 reacties