Verlangen als motor voor verandering

30 augustus 2020

Floris Alkemade (2020)

De toekomst van Nederland; de kunst van richting te veranderen

Thoth, Bussum
144 p.
ISBN 978-90-6868-807-8
€ 16,95

De Toekomst van Nederland van rijksbouwmeester Floris Alkemade is een prettig lezend essay, dat de noodzaak om te veranderen koppelt aan de mogelijkheden, juist door vanuit ontwerpdisciplines in samenhang te werken aan de duurzame toekomst van Nederland. “De auteur betoogt dat onze hedendaagse welvaart zo’n vlucht heeft genomen, dat iedere verandering allereerst als een bedreiging wordt ervaren. Juist nu zal het vermogen om van richting te veranderen aangesproken moeten worden”, aldus de achterflap.

Het is ook alsof Alkemade de covid-crisis aan zag komen; de laatste alinea van het essay begint met de zin (p.129): “Wat we van het verleden kunnen leren is dat het nooit de catastrofe is die de geschiedenis bepaalt maar vooral de reactie erop.” Niet vreemd dus, dat Alkemade de laatste maanden veel in het nieuws is.

Maar het boek is voor die crisis geschreven en de verandering waar hij op doelt richt zich natuurlijk op de toestand van de aarde, de klimaatverandering, de afnemende biodiversiteit en de wateropgave. Alkemade schrijft een bloemrijk verhaal, waarin steeds de relatie tussen die opgaven gelegd wordt en waarin hij betoogt dat oplossingen juist in het ruimtelijk domein gevonden kunnen worden. Door zich te concentreren op de manier waarop we, juist door de verbeelding in te zetten, richting oplossingen kunnen redeneren, biedt dit verhaal een aantrekkelijk perspectief. Veel voorbeelden zijn overtuigend door hun eenvoud: bijvoorbeeld de wijze waarop bij Japans aardewerk schoonheid wordt gecreëerd door een breuk te repareren met goud.

Zo wordt dit essay heel wat anders dan de vele essays die de teloorgang van de aarde zo nadrukkelijk beschrijven, dat je reactie is om maar bij de pakken neer te gaan zitten. Dat zal Floris Alkemade niet overkomen. Het boek leest prettig en de lijn van denken is helder en heel aansprekend. Voor vakgenoten zijn delen van het verhaal ook heel herkenbaar, want het is gebaseerd op de vele lezingen die Alkemade tijdens zijn Rijksbouwmeesterschap gegeven heeft. Je hoort tijdens het lezen zijn zalvende toon. De wijze waarop Alkemade zijn rol heeft ingevuld, met een enorme nadruk op de ecologisch-sociaal-maatschappelijke opgave die er voor ons rijke land ligt, dwingt veel bewondering af. En ik ben er zeker van dat hij met zijn collega-bouwmeesters een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de keuze van het kabinet om meer rijksregie te gaan nemen over de inrichting van ons land. Dat is, als je net als Alkemade gelooft dat de opgaven van vandaag alleen in samenhang en met initiatief van de overheid kunnen worden opgepakt, een belangrijke stap voorwaarts.

Het boek is eerst en vooral een sterk – en overtuigend – pleidooi voor ontwerponderzoek. Het begint met zijn persoonlijke ervaringen, die het verhaal kleuren en authentiek maken. Langs de lijnen Aarde, Water, Lucht en Vuur behandelt Alkemade de klimaatproblematiek, aan de hand van meestal prachtig gevonden, visuele voorbeelden en citaten. Die wijze van vertellen maakt ons wereldprobleem groot, maar ook overzichtelijk: juist door de samenhang te zien, komen verleidelijke perspectieven tevoorschijn in de verhalen. Zoals al eerder in recensies is opgemerkt, maakt Alkemade bijvoorbeeld het probleem van de Nederlandse woningmarkt inzichtelijk op zo’n manier dat iedere lezer zin krijgt om te gaan bijdragen aan de oplossing. Het essay maakt de titel waar.

Alkemade beseft zich goed dat verandering moeilijk is omdat er verworven rechten moeten worden ingeleverd. Solidariteit moet de basis van ons handelen worden en dat vraagt een nog onbekende manier van werken. Hij refereert in dat kader aan de ‘Levy-pattern‘: Levy ontdekte dat Hadza-jagers een schijnbaar willekeurig patroon volgen, want wie in een rechte lijn loopt, loopt vanzelf in de val. Alkemade gebruikt het als beeldmerk van een niet-rechtlijnig denkproces dat nodig is om tot verandering te komen (het lijkt wel een ontwerpproces). Kunst en wetenschap, toont hij, hebben het in zich om ons te doen verlangen naar verandering. Alkemade heeft in zijn tijd als rijksbouwmeester dan ook ingezet op ontwerponderzoek, met vijf grote ontwerpprijsvragen en een aantal mooie studiepublicaties. Op zich leveren die, juist door een scala aan mogelijke toekomstbeelden, waardevolle bijdragen aan het debat. Zoals hij zelf zegt (p. 25): “Een goed ontworpen beeld kan een onweerstaanbaar verlangen naar verandering oproepen […] het verhaal vormt de wereld, niet andersom”.

Maar juist als je weet dat er een scala aan beelden is gegenereerd, blijft na lezing van dit boek bij mij toch een belangrijke vraag hangen: hoe kan het dat in zijn afscheidsrede, wat het boekje toch echt is, het woord architectuur nauwelijks voorkomt? Dat er geen beelden van steden of gebouwen in het boek staan, voelt onnatuurlijk aan. En waar blijft de conclusie van al dat onderzoek, die wat verder gaat dan dat samenhang aantoonbaar bijdraagt? Een deel van het antwoord is te vinden in de rondreizende tentoonstelling Panorama Nederland van het College van Rijksadviseurs, maar dat is toch vooral een sterk opgebouwd abstract verhaal, met een herkenbaar beeld om aan te tonen dat het haalbaar is. Zo herkenbaar dat ik zelf eigenlijk teleurgesteld was toen ik er een tien jaar oud eigen ontwerp in terugvond.

Juist Alkemade met zijn erudiete verhaal zou dit essay nog sterker kunnen eindigen, door te laten zien hoe het samenhangende ontwerpwerk ook leidt tot een nieuwe verbeelding. Ik verlang naar een deel twee met verleidelijke beelden, waarin het verhaal ook in stedenbouw en architectuur een herkenbaar gezicht krijgt.

Author profile
Tako is zelfstandig architect en werkt onder de noemer ruimtelijke strategie. Daarnaast is hij stadsbouwmeester van Delft en lid van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit in Amsterdam.

Author profile
Tako is zelfstandig architect en werkt onder de noemer ruimtelijke strategie. Daarnaast is hij stadsbouwmeester van Delft en lid van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit in Amsterdam.

Recensie gegevens:
Auteur(s):Tako Postma

30 augustus 2020

De tekst en tabellen in deze bijdrage zijn gepubliceerd onder een CC BY-NC-ND licentie. Voor hergebruik van foto’s en illustraties dient u contact op te nemen met Rooilijn.
Whatsapp

Reageer op deze publicatie

0 reacties

Een reactie versturen

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.